Κάτω από την εκκλησία βρίσκεται ένας εντυπωσιακός μυστικός κόσμος, που αποτελεί ταυτόχρονα κι έναν ανεκτίμητο αρχαιολογικό θησαυρό, άγνωστο στους πολλούς. Εδώ, όπου προϋπήρχε ίσως ναός του Λυκείου Απόλλωνος, κρύβονται αιώνες ιστορίας αλλά συνάμα και χρόνια ιστοριών παραπληροφόρησης. Πλήθος ανακαλύψεων και αρχαιολογικών ευρημάτων ανάμεσα σε ένα ολόκληρο υπόγειο συγκρότημα ρωμαϊκών λουτρών, αποτελούν τα στοιχεία που συνθέτουν τον υπόγειο χώρο που έλαβε στα μεταγενέστερα χρόνια τον χαρακτηρισμό της “κατακόμβης”.
Οι χρήσεις των υπογείων αυτών είναι πολλές και διαφορετικές ανά τους αιώνες, ξεκινώντας ίσως από το ιερό της αρχαίας εποχής πάνω στο οποίο οι Ρωμαίοι έχτισαν τα λουτρά τους, που πάνω και από αυτά κατασκευάστηκε ένα βυζαντινό μοναστήρι, χρησιμοποιώντας διαμορφωμένα τμήματα των υπογείων θαλάμων ως κρύπτες και οστεοφυλάκια. Η σημερινή κατάσταση των χώρων δεν επιτρέπει την υπόγεια επικοινωνία με άλλες γειτονικές τοποθεσίες, ούτε ξεκινούν από εκεί στοές που συνδέονται με άλλες ή καταλήγουν μακριά. Η Ρωσική Εκκλησία, λόγω της θέσης και του χαρακτήρα της, έπεσε επανειλημμένως όλα αυτά τα χρόνια θύμα της υπόγειας αθηναϊκής μυθοπλασίας και “συνδέθηκε” με θρυλούμενες υπόγειες διαδρομές οι οποίες δεν υπήρξαν ποτέ...
Ένα από τα πιο κλασικά ζητήματα της θεματολογίας που έχει αναπτυχθεί εδώ και χρόνια γύρω από την "Υπόγεια Αθήνα", το οποίο δεν είχε παρουσιαστεί στα τέσσερα χρόνια παρουσίας του ιστολογίου μας, επειδή θεωρήσαμε σωστότερο να το δώσουμε σε μια πλήρη και όσο το δυνατόν τεκμηριωμένη μορφή, και όχι απλά αναπαράγοντας τα έως τώρα σχετικά δημοσιεύματα. Δημοσιεύεται εδώ ως προάγγελος του νέου βιβλίου που ετοιμάζεται αυτή την περίοδο, στο οποίο θα περιγράφεται με έναν μοναδικό για τα μέχρι στιγμής δεδομένα τρόπο η αληθινή υπόγεια Αθήνα σε κείμενα, φωτογραφίες και χάρτες! Σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση και καλή χρονιά! Π. Δ.
Παναγία Σωτήρα Λυκοδήμου, Άγιος Νικόδημος ή Αγία Τριάδα;
Βρισκόμαστε λοιπόν στην οδό Φιλελλήνων, δύο οικοδομικά τετράγωνα από την πλατεία Συντάγματος, στην περίφημη Ρωσική Εκκλησία, όπως έχει επικρατήσει σήμερα να λέγεται η Αγία Τριάδα της πάλαι ποτέ Μονής της Παναγίας Σωτήρας του Λυκοδήμου (όνομα κτητόρων), επονομαζόμενη αργότερα εκ παραδρομής και ως Άγιος Νικόδημος. Ο ναός που έχει πολύ μεγάλη ιστορία, να πούμε συνοπτικά ότι αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία του 11ου αιώνα (ή και παλαιότερο), ενώ υπήρξε ορθόδοξο και αργότερα λατινικό μοναστήρι. Κατά τα μέσα του 19ου αιώνα παραχωρήθηκε στην Ρωσική Παροικία της Αθήνας, ανακατασκευάστηκε, προστέθηκε το κωδωνοστάσιο, και αφιερώθηκε στην Αγία Τριάδα.
 |
| Διαβάστε περισσότερα για την ιστορία του κτίσματος εδώ (πηγή) |
Σημειώσεις από τον Δημήτριο Γρ. Καμπούρογλου (Εφημερίς, αρ. φύλ. 192, 10.07.1888)
Ἡ λεγομένη Ρωσικὴ Ἐκκλησία παρεχωρήθη, ὡς γνωστόν, ὑπὸ τῆς Κυβερνήσεως τὴν 25 Ἀπριλίου 1847 τῇ Ρωσικῇ πρεσβείᾳ ὑπὸ τὸν ὅρον τῆς τηρήσεως τοῦ ἀρχαίου ἀρχιτεκτονικοῦ ρυθμοῦ. Ὁ ὅρος οὗτος ἐτηρήθη πληρέστατα, μέγας δὲ ὀφείλεται ἔπαινος εἰς τὸν ἀρχιτέκτονα κ. Τ. Βλασσόπουλον, ὅστις τὸν ναὸν καίπερ ἠρειπωμένον ὑπὸ τῶν αἰώνων, τῶν σεισμῶν καὶ τῶν βομβῶν τοῦ 1821, κατώρθωσε νὰ τὸν συμπληρώσῃ τόσον τεχνηέντως, ὥστε νὰ πιστεύηται γενικῶς σήμερον ὅτι εἶνε ἔργον νεώτερον, ἐνῷ μόνον τὸ τεράστιον καὶ τερατῶδες κωδωνοστάσιον ἐκτίσθη ὑπὸ τῶν Ρώσων, ὁ δὲ ναὸς εἶνε ἔργον τοῦ Η΄ ἢ Θ΄ αἰῶνος, ὡς ἀποδείκνυται ἔκ τε τοῦ ρυθμοῦ αὐτοῦ καὶ ἐξ ἄλλων τεκμηρίων. Ὁ ναὸς δηλ. οὗτος ἐκτίσθη πρὸ τοῦ Σχίσματος καὶ πρὶν ἡ Ρωσία εἰς ἣν ἤδη ἀνήκει γείνῃ (sic) χριστιανή, καίτοι ἡ ἀρχαιοτάτη τῶν 16 ἐπιγραφῶν τῶν δι’ ἀκίδος ἐπὶ τῶν ἀρχαίων εἰκόνων κεχαραγμένη φέρει τὴν χρονολογίαν 1045.
Λυκόδημος καὶ ὄχι Νικόδημος: Τὴν ἐκκλησίαν ταύτην οἱ περιηγηταὶ καλοῦσι «Σωτῆρα τοῦ Λυκοδήμου» καὶ ἡ συνήθεια δὲ Λ υ κ ό δ η μ ο ν ἀποκαλεῖ τὴν συνοικίαν (κάθεται στὸ Λυκόδημο)· διὰ τοῦτο, καίτοι μετεβαπτίσθη εἰς Νικόδημον, ἐν τούτοις ὁ κατὰ τὸ 1847 Ρῶσος ἀρχιμανδρίτης Ἀντωνῖνος ἐχάραξεν ἐπὶ τῆς πρώτης (τῷ ἀνερχομένῳ τὴν ὁδὸν Φιλελλήνων) γωνίας τοῦ περιβόλου «ὁδὸς Λυκοδήμου».
 |
| (εικαστική σύνθεση: η πινακίδα δεν είναι στη φυσική της θέση) |
Οι ανασκαφές του 1852-1855, η ανακάλυψη και η διαμόρφωση των σημερινών υπογείων
Η Ρωσική Εκκλησία μπορεί να έπεσε επανειλημμένως θύμα της υπόγειας αθηναϊκής μυθοπλασίας και να συνδέθηκε με υπόγειες διαδρομές οι οποίες δεν υπήρξαν ποτέ, ωστόσο κάποιες χτιστές ή λαξευτές στοές υδραγωγείων εντοπίστηκαν –χωρίς να εξακριβωθεί το πού καταλήγουν– κατά την ανακαίνιση της δεκαετίας του 1850, που προφανώς σχετίζονταν με την τροφοδοσία των λουτρών, πιθανώς με νερό και από το Αδριάνειο υδραγωγείο. Επίσης, όπως προκύπτει από σχέδια και περιγραφές από τις πρώτες ανασκαφές που έφεραν στο φως και τα σημερινά ευρήματα, στην πραγματικότητα υπάρχουν (ή υπήρχαν) περισσότεροι υπόγειοι χώροι από όσους είναι σήμερα επισκέψιμοι, αλλά είναι αποκλεισμένοι. Η ανακάλυψη των αρχαιολογικών αυτών θησαυρών που κρύβονταν στα θεμέλια του ναού χωρίς κανείς να το γνωρίζει, προέκυψε εντελώς απροσδόκητα και οφείλεται στον Ρώσο Αρχιμανδρίτη Αντωνίνο Καπούστιν, πρώτο εφημέριο του ναού μετά την ανακαίνιση του 19ου αι. που ο ίδιος επιμελήθηκε, ενώ πρέπει να τονιστεί ότι τα περίφημα υπόγεια της Ρωσικής Εκκλησίας προφανώς και δεν υπήρχαν ανέκαθεν στη μορφή που τα βλέπουμε σήμερα, αλλά διαμορφώθηκαν κατά την τελευταία αυτή αποκάλυψή τους. Ας αφήσουμε όμως εδώ τον ίδιο να μας αφηγηθεί με ποιο τρόπο ξεκίνησαν μυστηριωδώς να έρχονται στην επιφάνεια τα ευρήματα, και θα συνεχίσουμε περιγράφοντας βήμα προς βήμα την ανακάλυψη και διαμόρφωση των υπογείων θαλάμων, ώστε να φτάσουν να είναι σήμερα επισκέψιμοι.
Σήμερα διακρίνονται οι θέσεις 5 φωταγωγών και της εισόδου των υπογείων
 |
| Με κύκλο σημειώνονται οι φωταγωγοί που διακρίνονται σήμερα στον προαύλιο χώρο. Το περίγραμμα των θαλάμων καθόδου (a, b) φαίνεται στο επόμενο αυθεντικό σχέδιο λεπτομερειών |
«Αρχίζοντας κατά το έτος 1852 τις επισκευές του βυζαντινού ναού, γνωστού στην Αθήνα με το όνομα Νικοδήμου ή Λυκοδήμου, παρατήρησα σε αυτόν κάποια υγρασία, τελείως ασυμβίβαστη με την υψηλή πετρώδη θέση του. Κινούμενος από περιέργεια, παρήγγειλα να γίνουν ανασκαφές και μάλιστα στα μέρη όπου η υγρασία φαινόταν περισσότερη, και πρώτα απ' όλα στο σημερινό ιερό του παρεκκλησίου του Αγίου Νικοδήμου (σ.σ.: αριστερή πλευρά του ιερού του ναού). Σκάβοντας περίπου δύο μέτρα μέσα στη γη, βρήκαμε αρχαίο ψηφιδωτό εν μέρει φθαρμένο αλλά γενικώς διατηρημένο άριστα [...]». Αργότερα, βρέθηκε και σε άλλα σημεία κάτω από το δάπεδο της εκκλησίας η συνέχεια του ψηφιδωτού, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι ανήκε σε μεγάλο αρχαίο οικοδόμημα που βρισκόταν στα θεμέλια.
Οι ανασκαφές που συνεχίστηκαν με κύριο στόχο τον εντοπισμό της πηγής της υγρασίας αποκάλυψαν, εκτός από το μέγεθος του ψηφιδωτού δαπέδου, οστά του 11ου αι. των πρωτοκτητόρων του ναού και πλήθος άλλων αρχαίων ευρημάτων, μέρος των οποίων εκτίθεται στα σημερινά υπόγεια. Οι διάφοροι αυτοί χώροι (αίθουσες και στοές) που βλέπουμε εκεί, είναι εντυπωσιακό ότι ανακαλύπτονταν ο ένας μετά τον άλλο κατά τη διάρκεια της τετραετίας των εργασιών του Αντωνίνου, ο οποίος φρόντιζε να καθαρίζονται από τα χώματα, να επισκευάζονται και έπειτα να ενώνονται μεταξύ τους έτσι ώστε να είναι επισκέψιμοι. Οι πρώτοι υπόγειοι χώροι που εντοπίστηκαν ήταν ακριβώς όπως τους συναντάμε κατεβαίνοντας, από την καταπακτή της εισόδου α μέχρι και πριν τον διάδρομο c που διανοίχτηκε αργότερα.
Κάθοδος...
«Ανοίγουμε
με δέος την καταπακτή και κατεβαίνουμε
τα πέτρινα σκαλοπάτια περνώντας ένα
πρώτο υπόγειο πλατύσκαλο σε ορθογώνιο
χώρο με αψιδωτή οροφή. Τα σκαλιά μας
φέρνουν σε έναν άλλο χώρο, γεμάτο υγρασία,
με δάπεδο ανώμαλο και λασπωμένο κι έναν
αποπνικτικό, χωρίς να αλλάζει εύκολα,
αέρα. Οι παλιοί εξαεριστήρες πάνω στην
οροφή αδυνατούν να φρεσκάρουν την
ατμόσφαιρα. Μια ατμόσφαιρα που γίνεται
ακόμα πιο μυστηριώδης από τον χαμηλό
φωτισμό που με δυσκολία αποκαλύπτει
τις πρώτες στοές και κατακόμβες...» (Ν. Στερεόπουλος)
 |
| Είσοδος α (καταπακτή) μέσα στον ναό |
 |
| Διάδρομος b |
 |
| Διάδρομος b |
Στα χώματα που καθαρίστηκαν από το εσωτερικό τους βρέθηκαν τα οστά, που μεταφέρθηκαν τότε σε άλλο σημείο κοντά στο ιερό. Ο Αντωνίνος άνοιξε τον διάδρομο b που δεν υπήρχε, καθώς κι έναν φωταγωγό που έβγαινε μέσα στην εκκλησία. Σήμερα εκεί έχουν τοποθετηθεί και πάλι οστά στον ένα θάλαμο, τα οποία μεταφέρθηκαν το 1955 από το νεκροταφείο της Μονής των Λυκοδήμων που εντοπίστηκε στη γειτονική θέση του σημερινού Μεγάρου Μποδοσάκη.
 |
| Προς το πέρασμα c από τον θάλαμο των οστών |
 |
| Ο θάλαμος των οστών και επάνω ο φωταγωγός |
 |
| Τα κολωνάκια αυτά ανήκουν όμως κάπου αλλού... |
Η μεγάλη ανακάλυψη του υποκαύστου των ρωμαϊκών λουτρών
Η
χαμηλή κτιστή στοά του υδραγωγείου που
βρέθηκε να περνάει κάτω από το ιερό (βλ. το παραπάνω αυθεντικό σχέδιο), δεν
έλυσε το πρόβλημα της υγρασίας, καθώς
ήταν στεγνή, οπότε μαζί με τις μικρών
διαστάσεων διακλαδώσεις της ξαναθάφτηκε,
χωρίς να διαπιστωθεί η συνέχειά της και
αν σχετιζόταν με την τροφοδοσία των
ρωμαϊκών λουτρών, τα οποία όμως δεν
είχαν ανακαλυφθεί ακόμη! Μια άλλη
σημαντική ανακάλυψη του Αντωνίνου ήταν
ότι η μικρή οπή εύρους 50 cm (υπάρχει ακόμα
στον εξωτερικό δεξιό τοίχο της εκκλησίας)
διέθετε πρόσβαση προς έναν θάλαμο
(d)
κτισμένο από μεγάλους πωρόλιθους και
με τοξωτή οροφή (θα τον δούμε αμέσως μετά). Και
αυτός ο χώρος καθαρίστηκε, κι έπειτα
συνδέθηκε μέσω του περάσματος
c
με τους δύο γειτονικούς θαλάμους των
οστών οι οποίοι εκβαθύνθηκαν, έτσι ώστε
ως δάπεδό τους να χρησιμοποιηθεί τμήμα
του δαπέδου των λουτρών που ανακάλυψε
ο Αντωνίνος στον διπλανό θάλαμο
(d),
το οποίο όμως ακόμη δεν γνώριζε τι ήταν!
Κάτω από το δάπεδο αυτό που στηρίζεται
σε κάναβο από 260 σπονδυλωτά –από πήλινα
στοιχεία– κολωνάκια, βρίσκεται ο χώρος
του υπόκαυστου του ρωμαϊκού λουτρού,
το οποίο έμελλε να ανακαλυφθεί αργότερα.
Κατά τη λειτουργία του συστήματος
θέρμανσης, ανάμεσα στα κολωνάκια
κυκλοφορούσε καυτός αέρας που θέρμαινε
άμεσα το δάπεδο των δωματίων του λουτρού
και προερχόταν από εστία φωτιάς η οποία
θέρμαινε επίσης και το νερό που
χρησιμοποιούσαν οι λουόμενοι, το οποίο
διοχετευόταν μέσω του υδραγωγείου σε
δεξαμενή.
 |
| Κολωνάκια και μια οπή... Στο τέλος της σκάλας του διαδρόμου b πλάι στον θάλαμο των οστών |
 |
| Στο βάθος, μικρή κρύπτη, ίσως με παλιά χρήση οστεοφυλακίου... |
 |
| ...σήμερα μισοκατεστραμμένη. |
Να πούμε εδώ ότι το δάπεδο του θαλάμου d, αλλά και των υπολοίπων σημερινών υπογείων χώρων συμπίπτει με το επίπεδο βάσης του υπόκαυστου, το οποίο βρίσκεται 1.30 m χαμηλότερα από το δάπεδο των λουτρών, άρα και των θαλάμων με τα οστά. Όταν αποκαταστάθηκε ο καθαρισμός του θαλάμου d και η σύνδεσή του με τους υπόλοιπους έως τώρα χώρους με κοινή είσοδο μέσα από την εκκλησία, η στενή κατακόρυφη οπή (που πρέπει να διέθετε χτιστά σκαλοπάτια) μετατράπηκε σε φεγγίτη, ενώ μεταφέρθηκε και επανατοποθετήθηκε εδώ επιμελώς από τον ίδιο τον Αντωνίνο, το ψηφιδωτό που είχε αρχικά ανακαλύψει μέσα στο ιερό. Όλες αυτές οι εργασίες στα υπόγεια πραγματοποιούνταν σταδιακά, και παράλληλα με τις εργασίες ανακαίνισης του ναού, οι οποίες κατά τα τέλη Νοεμβρίου του 1855 είχαν ολοκληρωθεί. Ενώ πλησίαζε λοιπόν η μέρα των εγκαινίων του ναού, πάνω στο ψηφιδωτό εμφανίστηκε νερό ύψους 25 cm. Ο Αντωνίνος θεώρησε τότε ότι ήταν βρόχινο που εισχώρησε από την οπή του φεγγίτη, την οποία και φρόντισε να κλείσει. Έδωσε οδηγίες να αδειάσουν τα νερά από το δωμάτιο (d), αλλά λίγες μέρες αργότερα, παρ' όλο που δεν είχε βρέξει καθόλου, το δάπεδο ξαναβρέθηκε γεμάτο με νερό, το οποίο και άδειασαν ξανά, αλλά σε λίγες ώρες ξαναγέμισε! Προσπαθώντας να ανακαλύψουν από πού προέρχεται το νερό, παρατήρησαν ότι στραγγίζει από τον βορεινό τοίχο του δωματίου, εκεί όπου είχε διανοιχθεί δηλαδή η πρόσβαση προς την πλευρά του θαλάμου των οστών. Αναζητώντας λοιπόν εκεί την πηγή, ανακάλυψαν ότι χτυπώντας την αρχαία στρώση του δαπέδου, ακουγόταν κενό, κι έτσι αποφάσισαν να ανοίξουν μια τρύπα, η οποία μάλιστα υπάρχει μέχρι και σήμερα!
 |
| Η οπή που οδήγησε στην ανακάλυψη του υπόκαυστου των λουτρών... |
 |
| ...σήμερα διατηρείται καλυμμένη επιμελώς, προς το κάτω επίπεδο όπου θα βρεθούμε σε λίγο (παλιές σφαίρες;) |
Ήταν η μεγάλη στιγμή της ανακάλυψης του
υπογείου χώρου του υπόκαυστου όπου
υπήρχε μεγάλη ποσότητα νερού, γι' αυτό
και θεωρήθηκε τότε ότι ήταν δεξαμενή.
Ο χώρος με τα κολωνάκια ύψους 80 cm
εξερευνήθηκε πλήρως (και από εμάς, αλλά 160 χρόνια αργότερα!),
ενώ με την ανακάλυψη βρέθηκε επιτέλους
μια ενδεχόμενη πηγή της υγρασίας που
έβγαινε και μέσα στην εκκλησία. Ο
Αντωνίνος πίστεψε ότι ανακάλυψε μια
δίπατη δεξαμενή, παρατηρώντας και μια
δεύτερη σειρά από κυκλικά κολωνάκια,
από τα οποία δεν είχαν σωθεί παρά ελάχιστα
από τις νεότερες υπερκείμενες κατασκευές,
και τα βλέπουμε σήμερα στον θάλαμο των
οστών, αλλά και στο σημείο σύνδεσης του
θαλάμου k με
το υπόκαυστο (θα τα δούμε παρακάτω).
Στο κάτω επίπεδο
«Δεξιά, άλλα σκαλοπάτια τελειώνουν στην είσοδο των μεγάλων στοών. Εδώ τα πρώτα ψηφιδωτά τραβούν αμέσως το μάτι, φθαρμένα κι αλλού φουσκωμένα από την υγρασία και τα νερά που συγκεντρώνονται εδώ από άγνωστες πηγές...» (Ν. Στερεόπουλος)
 |
| Το πέρασμα c προς τον θάλαμο d |
 |
| Θάλαμος d. Πάνω αριστερά, η οπή του φεγγίτη |
 |
| Ο φωταγωγός που προκάλεσε τον Αντωνίνο να ανακαλύψει τον θάλαμο d |
 |
| Εξωτερικά βρίσκεται σήμερα στα πλαϊνά σκαλοπάτια στη δεξιά όψη της εκκλησίας! |
 |
| Θάλαμος d |
 |
| Εκτεθειμένα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν τη διαχρονικότητα των χρήσεων |
 |
| Το επανατοποθετημένο ψηφιδωτό όπου εμφανιζόταν το νερό του υπόκαυστου |
 |
| Διάδρομος e |
 |
| Χώρος f. Παράσταση αρχαίας δεξίωσης (χειραψία κατά την οποία ο νεκρός αποχαιρετά τα οικεία του πρόσωπα). Θα σταθούμε εδώ περισσότερο κατά την επιστροφή. |
 |
| Σταυροθόλιο με μικρή οπή προς την επιφάνεια |
 |
| Το ίδιο σημείο εξωτερικά |
 |
| Από τον χώρο f ξεκινά ο διάδρομος g |
 |
| Διάδρομος g |
 |
| Διασταύρωση διαδρόμων g και h |
 |
| Ακριβώς από πάνω, κλειστός φωταγωγός, λειτουργεί ως αεραγωγός |
 |
| Το ίδιο σημείο στον προαύλιο εξωτερικό χώρο (κουτί αεραγωγού) |
 |
| Ο διάδρομος - θάλαμος h προς το υπόκαυστο |
 |
| Οδηγεί σε είσοδο προς το υπόκαυστο (κάτω επίπεδο) |
Τα δύο (;) υπόκαυστα (άνω και κάτω), νέοι θάλαμοι & η διαχρονική χρήση τους
Κατά μια άποψη, θα λέγαμε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικά υπόκαυστα που μπορεί να κατασκευάστηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, με το επάνω λογικά να είναι μεταγενέστερο του κατώτερου, το οποίο αποτελείται από τετραγωνικά κολωνάκια, που ανάμεσά τους υπάρχουν όμως και δύο κυκλικά, όμοια με τα επάνω. Ενδεχομένως να επρόκειτο για ανακατασκευή του λουτρού κατά τους επόμενους αιώνες, μετά ίσως από κάποια καταστροφή του αρχικού, που πρέπει να κατασκευάστηκε κατά τον 2ο αι. μ.Χ. Και μπορεί τότε το κατώτερο τμήμα να διατηρήθηκε, ακόμη κι αν είχε πάψει να λειτουργεί, στη νεότερη αναδιαμόρφωση των χώρων όμως, οπότε και θεμελιώθηκε ο πρώτος βυζαντινός ναός, οι στυλίσκοι του ανώτερου υπόκαυστου καταστράφηκαν ολοσχερώς.
Εν πάσει περιπτώσει, κατά την εξερεύνηση του Αντωνίνου στο κάτω υπόκαυστο, εντοπίστηκαν και καταγράφτηκαν όλα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που βλέπουμε και σήμερα (σχέδιο): ο τοίχος με τα δύο περάσματα που χωρίζει τον χώρο σε δυο θαλάμους, οι τέσσερεις χαμηλές τοξωτές μπαζωμένες δίοδοι στον περιμετρικό τοίχο που θα μπορούσαν να αποτελούν εξόδους για την απομάκρυνση-εξάτμιση θερμών αερίων και καπνού, μία ακόμη προς τον θάλαμο h που ήταν χτισμένη, όπως και οι δύο φαρδύτερες εκατέρωθεν αυτής, που αντιστοιχούσαν με τους θαλάμους d και k. Πάνω από τη φραγμένη δίοδο του υποκαύστου προς τον θάλαμο d είχε ήδη ανοιχθεί το πέρασμα προς τους ανωτέρω θαλάμους των οστών. Αρχικά επιχείρησαν λοιπόν να εντοπίσουν τότε τη συνέχεια του μεσαίου περάσματος προς τον –άγνωστο ακόμα– θάλαμο h, θεωρώντας ότι ήταν αγωγός εξόδου του νερού της “δεξαμενής” η οποία νόμιζαν ότι γέμιζε από τις τέσσερεις χαμηλές τοξωτές διόδους. Το δάπεδο του υποκαύστου είχε διαπιστωθεί ότι είχε πράγματι μια κλίση που δικαιολογούσε την παραπάνω πεποίθηση. Μια ανασκαφή περίπου πάνω από τον θάλαμο h, αποκάλυψε τον στενό διάδρομο μεταξύ αυτού και της χτισμένης μεσαίας στενής διόδου προς το υπόκαυστο, με έναν ακόμη τοίχο να εμποδίζει την είσοδο στον θάλαμο h, ο οποίος αποκαλύφθηκε γεμάτος με οστά, νερό και χώμα, όταν αφαιρέθηκε ο τοίχος. Ο θόλος του, που στηριζόταν πάνω σε αρχαία τοιχώματα, ήταν της βυζαντινής εποχής και διέθετε τετράγωνη οπή προς την αυλή της εκκλησίας, την οποία και είδαμε.
Αυτά όλα μας υποδεικνύουν εν μέρει και τη διαχρονική και διαδοχική χρήση των υπογείων αυτών θαλάμων d, h, k (ο τελευταίος δεν είχε ακόμη αποκαλυφθεί) ανά τους αιώνες κατόπιν επεμβάσεων, καταργήσεων χώρων, προσθηκών χωρισμάτων, κ.λπ., οι οποίοι από θάλαμοι καύσης ίσως κατά την εποχή λειτουργίας των λουτρών (άποψη που διαμορφώθηκε με τη συμβολή του κ. Σ. Χιώτη) που διοχέτευαν τα θερμά αέρια προς το υπόκαυστο (μην ξεχνώντας βέβαια ότι ο χώρος είχε και ακόμα παλιότερη απροσδιόριστη χρήση μάλλον αρχαίου ιερού), φαίνεται να μετατράπηκαν σε υπόγεια οστεοφυλάκια κατά την εποχή της βυζαντινής Μονής. Ο χώρος του υπόκαυστου τώρα, στον οποίο είχαν κατασταλάξει τα νερά που άλλοτε τροφοδοτούσαν τον επάνω ίσως χώρο των λουτρών μέσω των διόδων των στεγνών πια υδραγωγείων που είχε εντοπίσει ο Αντωνίνος κάτω από το ιερό της εκκλησίας, ίσως και να λειτούργησε πράγματι σαν “αποθηκευτική δεξαμενή” αφού χτίστηκαν οι τρεις δίοδοι προς τις οποίες έτεινε να διαφύγει το νερό, προς στεγανοποίηση των διπλανών δωματίων.
 |
| Το χαμηλό πέρασμα (h) προς τον χώρο του υπόκαυστου (κάτω επίπεδο) |
 |
| Είσοδος στον χώρο με τα κολωνάκια |
 |
| Προς το χαμηλό εσωτερικό, το οποίο θα επισκεφτούμε σε λίγο! |
Αφήνουμε τον θάλαμο h και συνεχίζουμε στον διάδρομο g, φτάνοντας στον χώρο k από τον οποίο και θα εισέλθουμε στο υπόκαυστο. Στην μια του άκρη όμως υπάρχουν δυο κλεισμένες με καγκελόπορτα δίοδοι. Η μεγαλύτερη είναι η πρόσβαση στην κλιμακωτή στοά που καταλήγει στην κλειστή είσοδο στο παρκάκι δίπλα από την εκκλησία.
 |
| Η μικρότερη, δεξιά, είναι πρόσβαση σε μια μικρή στοά προς το πηγάδι που θα δούμε αργότερα! |
 |
| Άνοδος προς το παρκάκι με σκαλοπάτια του 19ου αι. |
 |
| Κλειστή. |
 |
| Το ίδιο σημείο εξωτερικά, δημιουργούσε... απορίες σε παλιούς ερευνητές! |
Πόσα λουτρά με υπόκαυστο σύστημα θέρμανσης υπήρχαν στην περιοχή;
Επιθυμώντας ο Αντωνίνος (και η ομάδα του) να
εκκενώσει το νερό από το υπόκαυστο,
αποφάσισαν να διανοίξουν κατόπιν
επίπονης εργασίας το χτιστό φράγμα στο
μεσαίο στενό πέρασμα προς τον θάλαμο
h, με ξαφνικό αποτέλεσμα να πλημμυρίσει
τότε με ορμή ο θάλαμος! Τα νερά
απομακρύνθηκαν μέσω της οπής του θόλου
προς την αυλή, καθαρίστηκε ο χώρος και
οι εργασίες συνεχίστηκαν, ανοίγοντας
ένα ακόμη κλεισμένο πέρασμα, αυτή τη
φορά προς τον πλαϊνό θάλαμο k! Αυτός
ήταν τελείως αποκλεισμένος με γκρεμισμένη
την οροφή του, αλλά όμως υπήρχε το πέρασμα
i, λαξευτή στοά προς ένα πηγάδι που
διατηρείται, και η πόρτα j, που σήμερα
οδηγεί σε κλιμακοστάσιο προς την
επιφάνεια αλλά τότε όμως έβγαζε σε έναν
άλλο υπόγειο χώρο που αποκλείστηκε κατά
την τελική διαμόρφωση, και σήμερα
βρίσκεται κάτω από τα σκαλοπάτια (βλ. το αυθεντικό σχέδιο). Το
χαμένο αυτό υπόγειο περιείχε
σειρές από κυκλικά κολωνάκια, σαν αυτά
που βρέθηκαν και πάνω από το υπόκαυστο,
αλλά κάτω από το επίπεδο του δαπέδου
τους δεν εντοπίστηκε τίποτε άλλο εκτός
από χώμα και θραύσματα αγγείων. Ήταν
–κατά πάσα πιθανότητα– το υπόκαυστο
ενός δεύτερου μεταγενέστερου ίσως
λουτρού, πολύ κοντά στο πηγάδι το οποίο
μπορεί να χρησιμοποιήθηκε για την
τροφοδοσία του. Στη συνέχεια καθαρίστηκε ο θάλαμος k αφού ανοίχτηκε και το χτισμένο πέρασμά του προς το υπόκαυστο, και χτίστηκε ένας καινούριος θόλος για αυτόν αφήνοντας δύο οπές φωτισμού προς την αυλή της εκκλησίας.
 |
| Ο θάλαμος k και ο ένας φωταγωγός |
 |
| Στη θέση των φωταγωγών σήμερα υπάρχουν λάμπες |
 |
| Μεταλλικό κουτί εξαερισμού που ασφαλίζει τον παλιό φωταγωγό |
 |
| Πάνω από το σημείο εισόδου στο κάτω υπόκαυστο, σώζονται δύο ακόμη κολωνάκια του επάνω |
Εκτός από τα δύο αυτά υπόκαυστα συν το χαμένο που ανακαλύφθηκε από τον Αντωνίνο κάτω από τα σημερινά σκαλοπάτια της εξόδου, υπάρχει ένα ακόμη, το οποίο όμως βρίσκεται σε απόσταση 150 m από τη Ρώσικη Εκκλησία. Είναι στο πεζοδρόμιο της Βασ. Αμαλίας ακριβώς μπροστά από το πάρκο του Ζαππείου, και λοξώς απέναντι από την Αγγλικανική Εκκλησία. Τα αρχαία υδραγωγεία που διέτρεχαν (κυρίως υπογείως) την περιοχή στάθηκαν φαίνεται αφορμή για την κατασκευή αρκετών λουτρών από τους Ρωμαίους εδώ. Το συγκεκριμένο ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια έργων για το μετρό, ενώ αντίστοιχες κατασκευές έχουν ανακαλυφθεί και σε άλλες περιοχές της χώρας.
 |
| Το ρωμαϊκό λουτρό στη Βασ. Αμαλίας |
 |
| Υπόκαυστο αντίστοιχου ρωμαϊκού λουτρού στην Κεφαλονιά (Σάμη) |
 |
| Είσοδος στο διατηρηθέν υπόκαυστο της Ρωσικής Εκκλησίας |
 |
| Οι πλάκες ρωμαϊκών δαπέδων ενίοτε φέρουν σφραγίδες |
 |
| Δύο από τα κολωνάκια έχουν συγκεκριμένη μορφή για άγνωστο λόγο |
 |
| Ένα από τα τοξωτά χαμηλά φραγμένα περάσματα, απέναντι από την είσοδο (k) |
 |
| Δύο στρογγυλά κολωνάκια μοιάζει να τοποθετήθηκαν εκ των υστέρων ανάμεσα στα 258 τετράγωνα |
 |
| Κάθε στυλίσκος αποτελείται από 11+1 (κορυφή) στοιχεία. Ύψος: 0.80 m |
 |
| Η έξοδος προς τον θάλαμο h που ανοίχτηκε και βγήκαν τα νερά επί Αντωνίνου |
 |
| Ακριβώς κάτω από την οπή που βρίσκεται στη σκάλα του χώρου b |
 |
| Σφραγίδα (κατασκευαστή;) της αρχαίας πλάκας οροφής του υπόκαυστου |
 |
| Το ημικυκλικό περίγραμμα του υποκαύστου |
 |
| Η μία από τις δύο οπές του ημικυκλικού τοίχου |
 |
| Το εσωτερικό της γεμάτο χώμα εκ των έξω |
 |
| Η δεύτερη οπή του ημικυκλικού τοίχου (κλειστή) |
 |
| Δύο στρογγυλά κολωνάκια μοιάζει να τοποθετήθηκαν εκ των υστέρων ανάμεσα στα 258 τετράγωνα |
 |
| Η οπή που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τον χώρο c |
 |
| Το εσωτερικό της, σε ίδια κατάσταση με τις υπόλοιπες |
 |
| Στο σημείο αυτό υπάρχουν ακόμη νερά... Η υπόγεια "πηγή" μάλλον παραμένει ενεργή... |
Αυτό που έψαχνε από την αρχή να εντοπίσει ο Αντωνίνος, δηλαδή η πηγή της αρχικής υγρασίας που εμφανιζόταν μέσα στο ιερό της εκκλησίας, μάλλον εμφανίστηκε κατά την τελευταία ανασκαφή και ανακάλυψή του τον Φεβρουάριο του 1856. Ήταν ένα άλλο βαθύ σύστημα σκαμμένων στον βράχο κλάδων υδραγωγείων, που καμία σχέση δεν είχαν με όλες τις προηγούμενες κατασκευές των λουτρών, και κατέληγαν σε μια λαξευμένη δεξαμενή που βρέθηκε να περιέχει καθαρό, κρύο, γλυκό και πόσιμο νερό, η οποία βρίσκεται σήμερα κάτω από το οδόστρωμα της οδού Σουρή, αποτελώντας μέρος των –άγνωστης προέλευσης και κατάληξης– υπογείων στοών της περιοχής...
 |
| Βγαίνουμε ξανά προς τον θάλαμο k |
 |
| Κατά την πρώτη μας επίσκεψη (2013) δεν υπήρχαν εικόνες στους τοίχους ούτε καντήλια στην οροφή. Ο χώρος από τότε κι έπειτα διαμορφώθηκε ώστε να δέχεται επισκέπτες |
Η στοά προς το πηγάδι και επικοινωνία (;) με τον Εθνικό Κήπο
Τα
ρωμαϊκά λουτρά που κατασκευάστηκαν εδώ
πιθανότατα κατά τον 2ο
αι. μ.Χ., όπως πληροφορούμαστε από τον
Ι. Τραυλό και από τον Σ. Χιώτη, είναι πολύ
πιθανόν να τροφοδοτήθηκαν από το σύστημα
διανομής του Αδριάνειου υδραγωγείου,
με νερό προερχόμενο από τη δεξαμενή του Κολωνακίου αλλά και
από το πηγάδι που βρίσκουμε και σήμερα
στο υπόγειο, το οποίο ενδεχομένως να
σχετίζεται με κλάδο του φερόμενου ως
“Πεισιστράτειο” υδραγωγείου. Μια
υπόγεια επικοινωνία με τον Εθνικό Κήπο
απέναντι, η οποία έχει επιβεβαιωθεί
κατά το παρελθόν από τον πρώην διευθυντή
του (Ν. Ταμβάκη) μέσω των υπογείων υδάτων
(μόνο), μάλλον σχετίζεται με αυτό το
πηγάδι που έχει συνεχή τροφοδοσία νερού,
το οποίο αντλείται για να μην πλημμυρίζουν
τα υπόγεια της εκκλησίας. Μέρος των
υδάτων αυτών φαίνεται να προέρχεται από τον Εθνικό
Κήπο, αφού το πηγάδι
μάλλον ανήκει
στο μεταγενέστερο του “Πεισιστράτειου” υδραγωγείο που το
αντικατέστησε, ή δέχεται υπογείως ύδατα και κάποιου άλλου υδραγωγείου, λόγω γειτνίασης. Το παραπάνω
υδραγωγείο, με λαξευτή σήραγγα προερχόμενη
από τους πρόποδες του Υμηττού, ποτίζει
μέχρι σήμερα τον Εθνικό Κήπο, με το
τελικό τμήμα του να έχει όμως αντικατασταθεί
από μεταλλικό αγωγό. Το πηγάδι της
Ρωσικής Εκκλησίας φαίνεται να ανήκει
στο κατάντη τμήμα του υδραγωγείου που δεν έχει
αντικασταθεί, παραμένοντας ακόμα
και σήμερα μερικώς ενεργό, αφού γεμίζει
από τα περισσευούμενα εκ του Κήπου υπόγεια νερά του ίδιου του
εδάφους...
 |
| Στοά i |
 |
| προς το πηγάδι |
Στην
τελευταία από τις επισκέψεις της ομάδας
μας (2016) στα υπόγεια, πάντα
κατόπιν συνεννοήσεως με τους υπευθύνους,
εισχωρήσαμε –για πρωτη φορά– στη στοά
i διαπιστώνοντας ότι μετά από μόλις
3.50 m περίπου καταλήγει στο εσωτερικό
τοίχωμα του πηγαδιού, στη μέση του ύψους
του από την επιφάνεια του εδάφους μέχρι
τον πυθμένα. Η απόσταση της εσωτερικής
επιφάνειας του δαπέδου της στοάς από
την εξωτερική επιφάνεια του εδάφους
είναι 6 m περίπου, και ο πυθμένας άλλο
τόσο προς τα κάτω. Το νερό έχει βάθος
γύρω στο 1.60 – 1.70 m, είναι διαυγές, αλλά
δεν στάθηκε δυνατόν να φανεί σαφώς εάν
στον πυθμένα υπάρχει χαμηλό (πλημμυρισμένο
ή και θαμμένο από άμμο) υπόγειο πέρασμα.
Το πηγάδι πάντως που μοιάζει αρχαιότερο
της ρωμαϊκής εποχής, είτε ανήκε σε
υπόγειο υδραγωγείο είτε όχι, προϋπήρχε
των λουτρών. Κατά την κατασκευή τους
πρέπει να διανοίχτηκε η σήραγγα πρόσβασης
προς αυτό με σκοπό να χρησιμοποιηθεί
(με ανέλκυση) το νερό του στα λουτρά,
δεδομένου ότι ακριβώς δίπλα του και
κάτω από τη σκάλα εξόδου (j) υπήρχε και
το έτερο υπόκαυστο.
 |
| Εδώ έχει τοποθετηθεί εγκατάσταση άντλησης |
 |
| Το πηγάδι προς τον πυθμένα όπου υπάρχει η αντλία |
 |
| Το πηγάδι προς την επιφάνεια όπου εξάγεται το αντλούμενο νερό |
 |
| Ο θάλαμος k όπως φαίνεται μέσα από τη στοά i |
Μεταγενέστερα,
από το διάστημα των εργασιών του Αντωνίνου
κι έπειτα, θα μπορούσε ίσως να υποτεθεί
και η βοηθητική χρήση του ως αποδέκτης
των περισσών υδάτων που ανέβλυζαν στο
υπόκαυστο, δεδομένου ότι το νερό θα
κινούταν υπογείως από τον Εθνικό Κήπο.
Εξάλλου, πρόβλημα από αναβλύζοντα ύδατα
του πηγαδιού δεν αναφέρεται στην τεχνική
έκθεση του 1856, οπότε μπορούμε να δεχτούμε
την τοπική υδραυλική λειτουργία του
συστήματος, παρ' όλο που το εκ του Υμηττού υδραγωγείο
του Εθνικού Κήπου είχε ήδη από την
Τουρκοκρατία υποστεί καταστροφές στο
τμήμα από τον Αγ. Θωμά (Γουδή) μέχρι τον
Κήπο και αντικατασταθεί από ρηχό κτιστό
κανάλι (του Τσακουμάκου), πριν τοποθετηθεί
ο μεταλλικός αγωγός κατά το 1920.
Η τελική ενοποίηση όλων των υπόγειων χώρων
Στον θάλαμο h όμως υπήρχε και ένα ακόμη κλειστό πέρασμα απέναντι από αυτό που οδήγησε στην ανακάλυψη του k! Διανοίχθηκε και αυτό, οδηγώντας τους εργάτες μέσω του περάσματος g στον θάλαμο f, ο οποίος με τη διάνοιξη του διαδρόμου e συνδέθηκε με τον αρχικό θάλαμο d, όπου και κατέληγε η είσοδος που είχε ανοιχτεί μέσα από την εκκλησία, από την οποία τώρα μπορούσε να υπάρξει πρόσβαση προς όλους τους υπόγειους χώρους, όπως ακριβώς συμβαίνει μέχρι και σήμερα!
 |
| Επιστρέφοντας στον θάλαμο f |
 |
| Ψηφιδωτό στον θάλαμο f |
 |
| Αρχαιολογικά ευρήματα στον θάλαμο f. Δεξιά ο διάδρομος e. |
 |
| Διάδρομος e προς την έξοδο (προς θάλαμο d) |
 |
| Θάλαμος d και πέρασμα c προς τα πάνω |
 |
| Θάλαμος των οστών |
 |
| Διάδρομος b |
 |
| Δεξιά, τα σκαλοπάτια προς την καταπακτή |
 |
| Θάλαμος α και στα δεξιά ηλεκτρολογικός πίνακας |
 |
| Και βγαίνουμε και πάλι στο εσωτερικό της εκκλησίας! |
Οι τάφοι στο προαύλιο της εκκλησίας
Στο προαύλιο της εκκλησίας, εκτός από τους φωταγωγούς, αεραγωγούς και την κλειστή είσοδο προς τα υπόγεια, υπάρχουν δυο παλιά μνήματα το ένα εκ των οποίων υπάρχει εδώ και 75 χρόνια, το άλλο 65. Στο πρώτο αναπαύεται ο πρίγκιψ Ελίμ Ντεμίντοφ, ο τελευταίος Πρέσβης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας στην Ελλάδα, που απεβίωσε το 1943, και στο δεύτερο η σύζυγός του, πριγκίπισσα Σοφία Ντεμίντοβα που απεβίωσε το 1953, οι οποίοι οργάνωσαν τη ζωή της ρωσικής διασποράς στην Ελλάδα και ανέλαβαν όλες της σχέσεις της με την Αυλή και την εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση.
Ευχαριστούμε την κα Ειρήνη Μπόγδου Γραμματικοπούλου για την αρχική ανάγνωση των ρωσικών επιγραφών. Διαβάστε περισσότερα στοιχεία σχετικά με τα ίχνη της Ρωσικής παρουσίας στην Ελλάδα, από την Ευγενία Κριτσέφσκαγια εδώ.
Οι επισκέψεις μας στα υπόγεια της Ρωσικής Εκκλησίας
Η πρώτη επίσκεψη μελέτης των χώρων πραγματοποιήθηκε στις 29/7/2013 κατόπιν αδείας από την Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών, ενώ ακολούθησε και μία ακόμη ως συνέχεια της πρώτης για τη μελέτη του πηγαδιού, στις 13/11/2016 κατόπιν συνεννοήσεως με τους υπευθύνους του ναού, ενώ στο ενδιάμεσο είχαν ήδη μεσολαβήσει και δύο ακόμη επισκέψεις.
Υστερόγραφο - το "μυστηριώδες" καπάκι!
Θα κλείσουμε με ένα στοιχείο που ίσως να έχει απασχολήσει τους παρατηρητικούς λάτρεις του μυστήριου και των αστικών θρύλων της Αθήνας που έτυχε να περνούν από την περιοχή και διερωτήθηκαν... Ακριβώς δίπλα στην εκκλησία στο πεζοδρόμιο της Φιλελλήνων υπάρχει το παρακάτω παλιό γαλλικό μεταλλικό καπάκι του 1871, προερχόμενο από το Παρίσι. Θα πούμε ότι δεν έχει ουδεμία σχέση με τα υπόγεια της εκκλησίας. Ένα πανομοιότυπο, για παράδειγμα, που βρίσκεται στο Κολωνάκι, έχουμε διαπιστώσει ότι καλύπτει φρεάτιο παλιού αποχετευτικού αγωγού. Ο "γρίφος" εξηγείται εάν γνωρίζουμε ότι την περίοδο εκείνη κατασκευάστηκε από την πρώτη Γαλλική Αποστολή Δημοσίων
Έργων κάποιο πρωταρχικό στοιχειώδες δίκτυο αποχέτευσης (παντορροϊκό
πάντοτε) σε διάφορους δρόμους της παλαιάς
Αθήνας, όπως στις οδούς Χρυσοσπηλιωτίσσης,
Κηρυκείου, Βραχείας, κ.ά., ενώ στο πλαίσιο των έργων της ίδιας αυτής αποστολής σκεπάστηκε
το υπάρχον ρέμα της οδού Σταδίου από το
Σύνταγμα μέχρι την Ομόνοια. Ο παντορροϊκός
αυτός αγωγός της Σταδίου είναι υπόγεια σήραγγα με διαστάσεις
2,00 m x 2,10 m και αρχίζει από τη σημερινή
οδό Βουκουρεστίου φτάνοντας μέχρι τη σημερινή
πλατεία Ομονοίας, ενώ βρίσκεται κανονικά ακόμα σε χρήση (πηγή: ΕΥΔΑΠ, Ιστορική Αναδρομή Αποχέτευσης).
Βιβλιογραφικές Αναφορές
1. Chiotis, E. D. (unpublished). The Hadrianic aqueduct of Athens and the underlying tradition of hydraulic engineering (και προσωπικές σημειώσεις του ιδίου σχετικές με τη Ρ. Εκκλησία)
2. Καπούστιν, Α. (1856). Υπόμνημα ανασκαφών γενομένων εν διαστήματι ετών 1852–56 εν τη εκκλησία Νικόδημος εις Αθήνας, Αρχαιολογική Εφημερίς, 12–13: 1449–1456, Ανατύπωσις εν Αθήναις (1990)
3. Κριτσέφσκαγια, Ε. (2014). Στα ίχνη της Ρωσικής παρουσίας στην Ελλάδα (2), http://www.greekorbis.gr
4. Σακκάς, Τ. Γ. (2006). Ένας άγνωστος θησαυρός, Αθήνα
5. Στερεόπουλος, Ν. (1997). Οι κατακόμβες της Αθήνας, Αρχαιολογία & Τέχνες 63 (περιοδικό)
6. Travlos, J. (1971). Pictorial Dictionary of Ancient Athens, Praeger Pub., NY, Washington.
Κείμενο, φωτογραφίες, έρευνα, επιμέλεια σχεδίου-χάρτη:
Παναγιώτης Δευτεραίος, Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Συμμετείχαν κατά τις διάφορες επισκέψεις (αλφαβητικά): Γλαράκης Αλέξανδρος, Καζάνας Αλέξανδρος, Καζάνα Στεύη, Λίμας Κώστας, Μερτήρη Θεοδώρα, Μπουρμπούλη Γεωργία, Τσακανίκας Γιάννης, Τσεκούρας Αλέξανδρος και ο κος Νίκος Μαμάσης, Αναπληρωτής Καθηγητής στον Τομέα Υδατικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών του Ε.Μ.Π.
Το συγκεκριμένο κείμενο ως αποτέλεσμα προσωπικής έρευνας και ο χάρτης των υπογείων επί της δορυφορικής φωτογραφίας του ναού δημοσιεύονται για πρώτη φορά. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση χωρίς την άδεια του δικαιούχου ή η ηλεκτρονική αναδημοσίευση χωρίς την αναφορά της αρχικής πηγής.
Ευχαριστούμε τους υπεύθυνους του ναού για την άριστη συνεργασία τους κατά τις επισκέψεις
Αναρτήσεις
2 σχόλια:
Η παρούσα ανάρτηση, ανεβαλλε τη Σαββατιάτικη έξοδο, διαβάστηκε απνευστί! Συγχαρητήρια.
Μία ή δύο αποριες, γιατι να εγινε η μεταφορά του ψηφιδωτού; και γιατί δεν υπαρχουν ιχνη αιθαλης που λογικά θα επρεπε να ειχαν εμποτισει τα υπόκαυστα;
ενα πολυ ωραιο και αρχαιο εργο που πολοι δεν γνωριζουν κοινοσ βλακεσ
Δημοσίευση σχολίου