Αναρτήσεις
Υπόγειος Ιλισός... Σε ανάμνηση μιας υπόγειας εξερεύνησης που ξεκίνησε ακριβώς έξι χρόνια πριν, παραμονή Πρωτοχρονιάς, 31/12/2010, συνεχίστηκε σε διάφορες φάσεις, και ακόμη βρίσκεται σε εξέλιξη, παρουσιάζουμε αποκλειστικά και για πρώτη φορά στο παρόν φωτογραφικό "ντοκιμαντέρ", το ένα εκ των τριών βασικών σκελών του υπογειοποιημένου ποταμού της Αθήνας, τον κλάδο του Ζωγράφου, πλαισιωμένο από μοναδικό πρωτότυπο υλικό που δεν έχει ξαναδημοσιευτεί πουθενά!
Το νέο μεγάλο αποκλειστικό και μοναδικό αφιέρωμα της Αστικής Σπηλαιολογίας είναι εδώ! Περιηγηθείτε σε άγνωστα μονοπάτια, σε πρωτότυπους χάρτες, σε παλιές και σημερινές φωτογραφίες και στοιχεία ντοκουμέντα, ερευνήστε και βιώστε ζωντανά ένα συναρπαστικό ταξίδι στη μυστική και υπόγεια Αθήνα! Ξεκινήστε από τον Υμηττό (Παπάγου) και ανακαλύψτε τις εισόδους των υπογείων στοών του Ζωγράφου, ιχνηλατώντας την πορεία του κρυμμένου Ιλισού στις μυστικές γωνιές της πόλης. Ακολουθήστε τις υπόγειες στοές, οι οποίες θα σας βγάλουν στην Καισαριανή και την Καλλιθέα, περνώντας κάτω από το Καλλιμάρμαρο και διασχίζοντας όλη την Αθήνα κάτω από τους δρόμους, συναντώντας διόδους προς την επιφάνεια από τις οποίες δεν επιτρέπεται η έξοδος... Στην ανάρτηση αυτή δεν βρίσκεται ένα απλό άρθρο. Βρίσκεται ένας οδηγός μελέτης και περιπέτειας, στον χαμένο αρχαίο ποταμό της Αθήνας που κατέληξε υπόνομος. Το κείμενο διδάσκει ιστορία, τοπογραφική έρευνα, υδραυλική μηχανική, αστική σπηλαιολογία, εξερεύνηση... Μελετήστε το και μη διστάσετε να το ακολουθήστε. Όλα όσα περιγράφονται σε αυτό είναι εκεί έξω και σας περιμένουν!
Πάμε λοιπόν να καταδυθούμε για μια ακόμη φορά κάτω από τους δρόμους...
Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο
Για να ολοκληρωθεί η παρουσίαση αυτή, έγινε σύνθεση υλικού προερχόμενου από τέσσερεις υπόγειες επισκέψεις και πολύ περισσότερες επιφανειακές, που προηγήθηκαν για την ανίχνευση και ταυτοποίηση των σημείων. Μετά και από τη σχετική μελέτη και προσεγγιστική χάραξη της πορείας επί χάρτου, παρ' όλο που η έρευνα δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, θεωρήσαμε ότι τα διαθέσιμα στοιχεία αρκούν για το συγκεκριμένο αφιέρωμα, στο οποίο συμπεριλήφθηκαν και μερικές φωτογραφίες - ντοκουμέντα από την εποχή που ξεκίνησε η κατασκευή των σηράγγων (1937).
Η συγκεκριμένη ανάρτηση, αν και υπερπλήρης, μπορεί να αποτελέσει αφορμή για την προσθήκη νέου υλικού στο μέλλον, ενώ μας έχει ήδη δώσει το έναυσμα και για μια ανανέωση του πρώτου άρθρου του Ιλισού (κλάδος Καισαριανής), με προσθήκη περισσότερου φωτογραφικού υλικού και τεχνικών στοιχείων σχετικών με την κατασκευή του έργου.
Το πρώτο εκείνο άρθρο, περιγράφοντας και με μια δόση ρομαντισμού την περιπετειώδη και επικίνδυνη υπόγεια διαδρομή 8.5 km από την Καισαριανή μέχρι την έξοδο στην Καλλιθέα, που πραγματοποιήσαμε για πρώτη φορά (ολόκληρη) στις 18/10/2011, βρίσκεται αισίως στην κορυφή των προτιμήσεων του αναγνωστικού μας κοινού, πλησιάζοντας σήμερα (5/1/2017) τις 25000 θεάσεις, από τις 28/4/2013 που παρουσιάστηκε.
Φιλοδοξούμε και το παρόν να τύχει ανάλογης αποδοχής, αν και απαιτεί σίγουρα περισσότερη μελέτη, για όποιον επιθυμεί να εμβαθύνει, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι στερείται δράσης και περιπέτειας.
Προειδοποίηση για την ασφάλεια-κίνδυνοι
Κατά καιρούς, πολλοί φίλοι μας έχουν ζητήσει να επαναλάβουμε μια πλήρη διαδρομή στον Ιλισό με μεγαλύτερη ομάδα ώστε να συμμετέχουν, ενώ κάποιοι άλλοι επιχείρησαν να την πραγματοποιήσουν και μόνοι τους, αλλά επέστρεψαν από ένα σημείο και μετά. Η αλήθεια είναι ότι ούτε εμείς ξανακάναμε ποτέ ολόκληρη διάσχιση, από την είσοδο ενός κλάδου μέχρι την Καλλιθέα. Πρέπει οπωσδήποτε να θεωρείται δεδομένο, στις περιπτώσεις αυτές, ότι οι διαδρομές στους υπονόμους κρύβουν πολλούς κινδύνους από ολίσθηση, πτώση και έκθεση σε μολυσμένα νερά, έντομα και τρωκτικά (κατσαρίδες, ποντίκια), κινδύνους σχετικούς με την ποιότητα του αέρα στο εσωτερικό των σηράγγων (οι οσμές είναι πολύ έντονες), σχετικούς με την παρουσία επικίνδυνων ανθρώπων που ενδέχεται να βρίσκουν “καταφύγιο” σε αυτά τα υπόγεια (όλοι θυμόμαστε την παρκαρισμένη μηχανή, αλλά έχουμε συναντήσει και κάτι πολύ χειρότερο...), και τέλος μεγάλο κίνδυνο έκθεσης σε συνθήκες που μπορεί να προκαλέσουν πνιγμό, εάν βρέξει ξαφνικά και δυνατά κατά τη διάρκεια της επίσκεψης. Για αυτό και τονίζουμε επανειλημμένως ότι δεν επισκεπτόμαστε ποτέ υπόγεια ρέματα, εάν πρώτα δεν έχουμε ελέγξει τον καιρό, και φυσικά εάν υπάρχει στον ορίζοντα η οποιαδήποτε υποψία βροχής. Επίσης, είναι απαράβατος κανόνας ότι δεν επιχειρεί ποτέ κανένας μόνος του μια τέτοια ενέργεια. Οι στοές αυτές είναι αποχετευτικοί αγωγοί κυρίως των ομβρίων υδάτων (αλλά όχι μόνον αυτών) και έργα αντιπλημμυρικής προστασίας, ανήκουν στο παντορροϊκό σύστημα (όπου ρέουν τα πάντα, και λύματα) και δεν είναι κατασκευασμένες για να αποτελέσουν οδούς κίνησης προσωπικού ή ασφαλούς διαφυγής.
ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΛΟΓΟΥΣ, ΤΑ ΑΡΘΡΑ ΑΥΤΑ ΔΕΝ ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΣΕ ΚΑΜΙΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΝΑ ΘΕΩΡΗΘΕΙ ΟΤΙ ΠΑΡΟΤΡΥΝΟΥΝ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ (ΠΟΥ ΕΚΤΟΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΔΕΝ ΔΙΑΘΕΤΕΙ ΕΜΠΕΙΡΙΑ, ΣΧΕΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ) ΝΑ ΕΠΙΣΚΕΦΤΕΙ ΤΙΣ ΥΠΟΓΕΙΕΣ ΣΤΟΕΣ. ΠΡΟΣΟΧΗ, ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ.
Τύποι διατομών των σηράγγων
Συναντώνται οι παρακάτω τέσσερεις βασικοί τύποι σε διάφορες διαστάσεις (BxH ή D για κυκλικές). Ενδεικτικά αναφέρονται σε μέτρα (m):
Ωοειδής (ανεστραμμένη): 0.70x1.05, 1.50x2.25, 1.80x2.70
Σκουφοειδής: 2.00x2.20, 2.20x2.49, 2.60x2.95, 2.80x3.18, 3.40x3.86
Κυκλική και δίδυμη κυκλική: D=3.00, 3.80, 4.20
Επίσης, σε κάποια μικρά τμήματα, προγενέστερα ή μεταγενέστερα, συναντάται και ορθογωνική διατομή, ενώ από το Στάδιο και κάτω (βλ. πρώτο άρθρο) όπου καλύφθηκε η αρχική ανοικτή κοίτη τραπεζοειδούς διατομής, μετά την κάλυψη και υποστήριξη της οροφής της, μετατράπηκε σε δίδυμη:
Οι πληροφορίες των διαστάσεων και τα σκαριφήματα λήφθηκαν από το λεύκωμα:
Παπαδάκης, Μ. Ν. 1997, Ιλισός. Το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας
Οι κλάδοι του υπόγειου Ιλισού συνοπτικά
Στους τρεις κύριους κλάδους (Γουδή, Ζωγράφου, Καισαριανής), κατά την πορεία, συμβάλλουν και άλλοι δευτερεύοντες συλλεκτήρες, όπως π.χ. του Ψυχικού και του Γηροκομείου στον κλάδο Γουδή, της Πολυτεχνειούπολης και των Κουπονίων στον κλάδο Ζωγράφου), και του Βύρωνα στον κύριο, μετά τη συμβολή του κλάδου Καισαριανής.
 | |
|
Κλάδος Γουδή (ή "Σωτηρίας"): Γεν. Κρατικό Νοσ. "Γ. Γεννηματάς", Νοσοκομείο "Σωτηρία", Σχολή Χωροφυλακής (επέκταση που κατασκευάστηκε κατά τη δεκαετία του 1960, σκουφοειδής 2.00x2.20), οδός Ζαγοράς, Μιχαλακοπούλου μέχρι Ποντοηρακλείας (σκουφοειδής 2.60x2.95), συνέχεια Μιχαλακοπούλου (σκουφοειδής 2.80x3.18) μέχρι Παπαδιαμαντοπούλου (συμβολή κλάδου Ζωγράφου), στη συνέχεια ο αγωγός γίνεται δίδυμος με κυκλικές διατομές διαμέτρου 3.80, κάτω από τη Μιχαλακοπούλου, μέχρι τη Β. Αλεξάνδρου (συμβολή κλάδου Καισαριανής), συνεχίζει δίδυμος αγωγός διαμέτρων 4.20 κάτω από τη Βασ. Κωνσταντίνου, μέχρι το Στάδιο, όπου ξεκινάει η παλαιά καλυμμένη λιθόκτιστη τραπεζοειδής διατομή του Ιλισού. Μήκος κλάδου (μέχρι τη συμβολή Καισαριανής): 4300 m, και άλλα 1200 m μέχρι το Στάδιο.
Κλάδος Καισαριανής (αρχαίος Ηριδανός): άλσος Ηριδανού (ανοικτό ρέμα), νεκροταφείο Καισαριανής (σκουφοειδής), νότιο όριο Πανεπιστημιούπολης, νοτίως άλσους Ιλισίων, οδός Βασ. Αλεξάνδρου (σκουφοειδής 3.40x3.86, συμβολή με τους άλλους δύο κλάδους). Μήκος (υπόγειου) κλάδου: 2800 m
Ο κλάδος Ζωγράφου (επιφανειακά εκ του Παπάγου)
Ο κλάδος Ζωγράφου, πηγάζει από τις υπώρειες του Υμηττού (Παπάγου) ως ανοικτό ρέμα, αρχικά από την περιοχή της Αγ. Ελεούσας, συνεχίζει περνώντας κάτω από την Αναστάσεως με τοπική μερική ανοικτή και κλειστή διευθέτηση (βλ. χάρτη), συνεχίζει ΒΔ της Μονής Αγ. Ι. Θεολόγου ως φυσικό ρέμα, και φτάνει μέχρι την Αργυροκάστρου χωρίς διευθέτηση, αλλά με πέντε τεχνικά έργα (φράγματα) για ομαλότερες συνθήκες ροής.
Στον παρακάτω χάρτη, αλλά και στους αντίστοιχους που θα ακολουθήσουν, με κόκκινο χρώμα απεικονίζονται τα καλυμμένα τμήματα.
 |
| Χάρτης 1. Για προβολή σε μεγάλο μεγεθος: κλικ επάνω στην εικόνα. |
 |
| Ημιτελής διάνοιξη στοάς αρχ. υδραγωγείου κοντά στην Αγ. Ελεούσα |
 |
| Φράγματα από σκυρόδεμα (διακρίνονται και στον Χάρτη 2) |
 |
| Η γέφυρα της οδού Αργυροκάστρου |
Μετά την Αργυροκάστρου συνεχίζει για ακόμη περίπου 500 m χωρίς διευθέτηση, με βαθιά κοίτη ανάμεσα σε κατοικημένη περιοχή του Παπάγου (Χάρτης 2). Στις όχθες του υπάρχουν δέντρα και έχουν διαμορφωθεί καλαίσθητα μονοπάτια κατάλληλα για περίπατο, πεζοπορία, ποδήλατο. Οι φωτογραφίες είναι από επισκέψεις στις 12/12/2013 και 24/4/2014 (η στοά του υδραγωγείου).
 |
| Χάρτης 2. Για προβολή σε μεγάλο μεγεθος: κλικ επάνω στην εικόνα. |
 |
| Απορροή των ομβρίων των κάθετων οδών στο ρέμα |
 |
| Ο συνοικισμός του Παπάγου οικοδομήθηκε τη δεκαετία του 1950 από τον Αυτόνομο Οικοδομικό Οργανισμό Αξιωματικών |
Παράλληλα με τον Ιλισό φαίνεται να κινείτο και το αρχαίο υδραγωγείο (θα το δούμε παρακάτω) που σήμερα λειτουργεί ακόμα, αρδεύοντας τον Εθνικό Κήπο με νερό που μαστεύει από τον υδροφόρο ορίζοντα, ο οποίος σχετίζεται άμεσα με το ποτάμι. Αναφέρεται μάλλον αυθαίρετα ως "Πεσιστράτειο", χαρακτηρισμός που αμφισβητείται, καθώς το συγκεκριμένο έργο μοιάζει λίγο νεότερο (ίσως 4ου αι. π.Χ.), αποτελούμενο από υπόγεια λαξευμένη σήραγγα και φρέατα επίσκεψης/αερισμού βάθους 10-12 m (η ημιτελής σήραγγα της Αγ. Ελεούσας, δεν είναι γνωστό αν έχει σχέση με το συγκεκριμένο υδραγωγείο).
Σύμφωνα με τον παλιό διευθυντή του Εθνικού Κήπου, Νικόλαο Ταμβάκη, η πορεία του υδραγωγείου ανιχνεύθηκε κατά τις δεκαετίες 1950-'60-'70 ως εξής: «Η συλλεκτήρια στοά αρχίζει από τη βάση του λόφου του Αγ. Ιωάννη του Θεολόγου, ακολουθεί την κοίτη του Ιλισού, αρχικά αριστερά και μετά τη γέφυρα της οδού Αργυροκάστρου δεξιά, συνεχίζει πιο κάτω, στο επίσης ορατό τμήμα της κοίτης που χωρίζει το πάρκο του Δήμου Αθηναίων από τη στρατιωτική περιοχή του Γουδή, περνά από την πλατεία Αγ. Θωμά, τις οδούς Παπαδιαμαντοπούλου και Βασ. Σοφίας, τον Εθνικό Κήπο, τη Ρωσική εκκλησία, για να καταλήξει στον χώρο της αρχαίας αγοράς».
 |
| Φρεάτιο πάνω από τη σκεπασμένη κοίτη πριν τη Σταυραετού |
Συνεχίζουμε με την κοίτη του Ιλισού, η οποία λίγο πριν την οδό Σταυραετού υπογειοποιείται με σκουφοειδή διατομή, διέρχεται νότια του στρατοπέδου Φακίνου, και συμβάλλει σε άξονα μάλλον ανοικτής κοίτης εντός στρατιωτικής περιοχής ανάντη της Κατεχάκη (Χάρτης 3). Ο άξονας της κοίτης αποτελεί κατάληξη ενός παράλληλου καλυμμένου στα ανάντη κλάδου, που βρίσκεται εξολοκλήρου εντός κατοικημένης περιοχής. Πιθανώς οι δύο κλάδοι να συμβάλλουν καλυμμένοι μαζί (δεν έχουμε διασχίσει υπογείως τα τμήματα αυτά, καθώς καταλήγουν σε απαγορευμένη ζώνη). Μετά τη συμβολή πάντως, το ρέμα περνάει κάτω από την Κατεχάκη και κινείται παράλληλα με την οδό που οδηγεί στο θέατρο Badminton.
 |
| Χάρτης 3. Για προβολή σε μεγάλο μεγεθος: κλικ επάνω στην εικόνα. |
Το ποτάμι και οι είσοδοι των στοών κοντά στο Badminton
Το θέατρο Badminton βρίσκεται σε πρώην στρατιωτική περιοχή που περιλάμβανε τις παλιές εγκαταστάσεις του Πολεμικού Ιππικού, όπου σήμερα βρίσκεται το Άλσος (Πάρκο) Ελληνικού Στρατού. Ο χώρος περιλαμβάνει εγκαταλελειμμένα στρατιωτικά κτίρια: «Στρατιωτικό Αρτοποιείο Αθηνών», Ηλεκτρικό Υποσταθμό, Πειραματικό Εργαστήριο, την Εθνική Γλυπτοθήκη (κτίρια πρώην βασιλικών στάβλων), ενώ παλαιότερα λειτουργούσε και υπαίθριο μουσείο με άρματα μάχης, παροπλισμένα πολεμικά αεροπλάνα και ελικόπτερα.
 |
| ΣΤΡΑΤ. ΑΡΤΟΠΟΙΕΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ. ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΑΡΙΘ. ΜΗΤΡΩΟΥ 2 |
 |
| 791 Σ.Α. Φούρνοι και ο ΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΡΤΟΠΟΙΟΥ |
Στις επόμενες φωτογραφίες από μια επίσκεψη στις 30/10/2016, φαίνεται το ανοικτό (γαλάζιο) τμήμα στο επάνω αριστερά μέρος του Χάρτη 3, βόρεια του κολυμβητηρίου μέχρι και κάτω από την Κατεχάκη (γέφυρα). Σε αυτή την πλευρά, ανάμεσα στο Πάρκο Στρατού και την κοίτη, υπάρχουν ακόμη ενεργές στρατιωτικές εγκαταστάσεις, προφανώς σε άμεση σχέση με το απέναντι στρατόπεδο.
 |
| Διασχίζοντας την κοίτη με ποδήλατο |
 |
| Κατασκευή αγνώστου ταυτότητας που ομοιάζει και με βάθρο γέφυρας. |
 |
| Η γέφυρα της Κατεχάκη |
 |
| Κάτω από τη Λεωφόρο Κατεχάκη |
 |
| Και η έξοδος προς το στρατόπεδο |
 |
| Δοκός υδραγωγού σύγχρονης εποχής κοντά στη γέφυρα |
 |
| Η γέφυρα από την πλευρά του στρατοπέδου |
Το ίδιο σκέλος του ρέματος, καταλήγει προς τα κατάντη στο σημείο που σημειώνεται ως "έξοδος Β" παρακάτω στον Χάρτη 4, και αντιστοιχεί σε άκρο του υπόγειου τμήματος που θα εξετάσουμε στην ανάρτηση αυτή.
 |
| Χάρτης 4. Για προβολή σε μεγάλο μεγεθος: κλικ επάνω στην εικόνα. |
 |
| "έξοδος Β" (9/3/2016) |
 |
| Οι προσβάσεις στον υπόγειο Ιλισό στην περιοχή του Badminton |
Στις επόμενες φωτογραφίες φαίνεται η κοίτη του κατάντη της Κοκκινοπούλου, με κατεύθυνση προς την "είσοδο Β" (9/3/2016).
 |
| Πλησιάζοντας στην "είσοδο Β" |
Στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου (κοίτες και είσοδοι στοών)
Η λειτουργία της Πολυτεχνειούπολης ξεκίνησε σταδιακά μεταξύ των ετών 1989 και 1992 σε χώρο 920 στρεμμάτων ο οποίος προηγουμένως άνηκε στο υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Τα διάφορα χαλάσματα εντός της έκτασης φανερώνουν ότι κατεδαφίστηκε πλήθος στρατιωτικών κτιρίων πριν αρχίσουν να κατασκευάζονται τα σημερινά ακαδημαϊκά...
Η διάσχιση τώρα της ίδιας με παραπάνω κοίτης, αλλά ανάντη της Κοκκινοπούλου που έγινε στις 10/11/2016 με κατεύθυνση από την πύλη "Κοκκινοπούλου" προς την πύλη "Κατεχάκη", φαίνεται στις επόμενες φωτογραφίες. Τα μόνα έργα διευθέτησης εδώ είναι δύο μεγάλες γέφυρες, η μία εκ των οποίων σήμερα δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερο λόγο ύπαρξης. Το μονοπάτι όμως που περνάει από πάνω της οδηγούσε προς ένα μεγάλο και χρόνια εγκαταλελειμμένο κτίριο αντλιοστασίου, κοντά στη διασταύρωση Κοκκινοπούλου & Κατεχάκη, που κατεδαφίστηκε το 2009. Παρακάτω υπάρχει λεπτομέρεια του Χάρτη 3 κατά το 2007 και 2010, πριν και μετά την κατεδάφιση.
Προσεγγίζουμε από τη χαμηλή αρχικά ορθογωνικής διατομής στοά πρόσβασης, τη σήραγγα που διέρχεται εμπρός μας. Η στοά φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε κατά το παρελθόν από κάποιον άστεγο, οποίος έχει κρεμάσει τα πράγματά του σε καρφιά στους τοίχους, ρούχα, παπούτσια, ακόμα κι ένα κλουβί για καναρίνι (θα το δούμε αργότερα)!
Όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε μετά το γήπεδο του Ηλυσιακού, και περνάμε κάτω από την οδό Αλέκου Παναγούλη. Και η απόσταση είναι λογική, αλλά είναι και η μόνη οδός της περιοχής ενδιαφέροντος, κάθετη προς το ποτάμι, που διασχίζει τη συνοικία από τη μια άκρη στην άλλη. Επιπλέον, και η κοντινή στάση λεωφορείου ονομάζεται "ΓΕΦΥΡΑ".
Όπως περιγράψαμε και πιο πάνω, αυτή τη φορά δεν διασχίσαμε τη "λίμνη", και οι τρεις προηγούμενες φωτό τραβήχτηκαν μετά. Τις τοποθετήσαμε όμως εδώ, για να γίνει σαφές τι ακριβώς είδαμε όταν συναντήσαμε τη συμβολή το 2010 και 2011, περνώντας κανονικά μέσα από τα νερά σε αυτό το σημείο.
Τώρα, επιστρέψαμε και βγήκαμε στην "έξοδο Α". Επιστροφή:
# 2. Κλάδος Ζωγράφου (Β): Άλσος Ελληνικού Στρατού - θέατρο Badminton (σκουφοειδής 2.80x3.18), οδός Γ. Παπανδρέου εξ’ αρχής, μέχρι Κοκκινοπούλου και Υπολοχαγού Καββαθά όπου συμβάλλει το σκέλος Α. Μήκος τμήματος: 800 m.
Οι επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν στις 31/12/2010 (με κατεύθυνση από τη συμβολή προς την έξοδο), και στις 27/12/2016 (με κατεύθυνση από την "είσοδο Β" προς τη συμβολή).
Στον παρακάτω χάρτη (Παπαδάκης, 1997) η αντιστοιχία των σκελών είναι 1 = Β και 2 = Α, ενώ 3 είναι ο παράπλευρος συλλεκτήρας της περιοχής Κουπονίων, που συμβάλλει στον κλάδο Ζωγράφου (προηγούμενη φωτογραφία) λίγο πριν τη συμβολή του με τον κεντρικό κορμό του Ιλισού. Το αρχικό (παρα)ρέμα Κουπονίων (τοπωνύμιο) συνέβαλλε στην οδό Νυμφαίου, μαζί με τον κλάδο Ζωγράφου και τον Κλάδο Γουδή, σχηματίζοντας "τριπόταμο". Ο Μ. Παπαδάκης, μηχανικός τότε στα έργα του Ιλισού, περιγράφει ότι «μια τριπλή συμβολή θα απαιτούσε την κατασκευή δαπανηρού τεχνικού έργου εξισορροπήσεως παροχών, αλλά και ανάγκη διαθέσεως ανάλογου χώρου, σε μια θέση όπου η κοίτη του χειμάρρου ήταν γεμάτη από φτωχόσπιτα χτισμένα αυθαίρετα μέσα στο ρέμα. Για την απλούστευση του προβλήματος μελετήθηκε και κατασκευάστηκε η εκτροπή του συλλεκτήρος περιοχής Κουπονίων, έτσι ώστε η συμβολή να γίνει προς τα ανάντη και συγκεκριμένως δια της οδού Σεβαστείας» (βλ. παρακάτω χάρτες).
Τέλος, στον κλάδο συμβάλλουν δύο ακόμη μικρότερης σημασίας συλλεκτήρες, ένας που ξεκινά από τον Αγ. Γεώργιο (οδοί Ζωγράφου, Μπισκίνη), κι ένας από την απέναντι όχθη που ξεκινά από τον Αγ. Θωμά (Παπαδιαματοπούλου, Στύρων). Η πλατεία Αγ.Θωμά βρίσκεται ενδιάμεσα των κλάδων Γουδή και Ζωγράφου, και περίπου 10 m κάτω από αυτήν διέρχεται η λαξευμένη σήραγγα του αρχαίου υδραγωγείου του Εθνικού Κήπου, την οποία επισκεφτήκαμε και χαρτογραφήσαμε σε δυνατό μήκος περίπου 150 m, τον Οκτώβριο του 2016 (κίτρινο χρώμα Χάρτη 5). Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής κατατέθηκαν στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών, και δεν είναι (προς το παρόν) δημοσιεύσιμα.
 |
| Η πρώτη μεγάλη γέφυρα |
 |
| Κάτω από το "μονοπάτι του κατεδαφισμένου αντλιοστασίου" |
 |
| Το παλιό αντλιοστάσιο (πηγή: Panoramio) |
 |
| Η θέση των δύο γεφυρών και το αντλιοστάσιο πριν την κατεδάφιση (αεροφωτογραφία 2007) |
 |
| Η θέση των δύο γεφυρών χωρίς το αντλιοστάσιο, μετά την κατεδάφιση (αεροφωτογραφία 2010) |
 |
| Η δεύτερη μεγάλη γέφυρα |
 |
| Κάτω ακριβώς από την πύλη "Κατεχάκη" |
 |
| Από πάνω ο δρόμος |
Η φυσική κοίτη συνεχίζει ανάντη, παράλληλα με τη Λ. Αλίμου-Κατεχάκη και την εσωτερική οδό της Πολυτεχνειούπολης, ανάμεσά τους. Ένα πολύ μεγαλύτερο τεχνικό έργο υπάρχει στα ανάντη (ΝΑ άκρο της Πολ/λης), αφού το ποτάμι έχει περάσει κάτω από τη λεωφόρο.
Και αφού βρεθήκαμε μέσα στην Πολυτεχνειούπολη, ας μεταφερθούμε τώρα σε μια άλλη τοποθεσία της, που τη βλέπουμε στο κάτω μέρος του Χάρτη 4, από όπου και θα ξεκινήσουμε το υπόγειο ταξίδι μας. Από την πύλη "Κοκκινοπούλου" ή "Κατεχάκη"στρίβουμε δεξιά και ξεκινάμε να ακολουθούμε την αριστερόστροφη κυκλική πορεία.
Και αφού βρεθήκαμε μέσα στην Πολυτεχνειούπολη, ας μεταφερθούμε τώρα σε μια άλλη τοποθεσία της, που τη βλέπουμε στο κάτω μέρος του Χάρτη 4, από όπου και θα ξεκινήσουμε το υπόγειο ταξίδι μας. Από την πύλη "Κοκκινοπούλου" ή "Κατεχάκη"στρίβουμε δεξιά και ξεκινάμε να ακολουθούμε την αριστερόστροφη κυκλική πορεία.
 |
| Ο χάρτης της Πολυτεχνειούπολης |
Μόλις περάσουμε τις νέες φοιτητικές εστίες στα δεξιά μας, ο στόχος μας βρίσκεται στην αριστερή πλευρά του δρόμου. Μια μικρή περιφραγμένη τεχνητή γούβα, με την είσοδο μιας στοάς προφυλαγμένης από μια μεταλλική πόρτα, που αποτέλεσε το ερέθισμα για την πρώτη εκείνη επίσκεψη του 2010. Οι επόμενες φωτογραφίες του ίδιου σημείου ελήφθησαν στις 17/6/2016.
 |
| Η περίφραξη του βαθουλώματος |
 |
| Και στο εσωτερικό, η "είσοδος Α" της υπόγειας στοάς! |
Σε σχέση με τον ποταμό τελικά, αυτό που υπάρχει μέσα στο τεχνητό αυτό βαθούλωμα είναι μια κατασκευασμένη ενδιάμεση στοά πρόσβασης (το σημείο εισόδου δεν είναι κατάλληλο για τη συλλογή υδάτων) στη σήραγγα ενός υπογειοποιημένου σκέλους του κλάδου Ζωγράφου που διέρχεται ακριβώς από κάτω, με ανάντη άκρο σε ένα σημείο (εντός ή εκτός της Πολυτεχνειούπολης) που "χρωστάμε" (ως εκκρεμότητα) να το εντοπίσουμε (βλ. παρακάτω, λεπτομέρεια του Χάρτη 4).
 |
| Υπάρχει και και μία δεύτερη παράπλευρη πρόσβαση ("έξοδος Α"), που ανήκει σε ένα άλλο μικρότερο παρακλάδι του σκέλους (ακάλυπτο) |
Η ανοικτή κοίτη του μικρού παρακλαδιού της παραπάνω λεπτομέρειας του χάρτη, διατηρείται φυσική και χωρίς καμία διευθέτηση, ενώ διαθέτει δε και ένα όμορφο ξύλινο γεφυράκι. Στη συμβολή του με τον κεντρικό άξονα του σκέλους Α, έχει κατασκευαστεί μικρή σήραγγα ορθογωνικής διατομής, που συμβάλει στον άξονα σχεδόν κάθετα (υπό μικρή γωνία).
 |
| Το γεφυράκι της Πολυτεχνειούπολης (10/11/2016) |
 |
| Το γεφυράκι μέσα από την κοίτη (31/12/2010) |
 |
| Η κατάληξη της κοίτης στο άκρο της σήραγγας συμβολής ("έξοδος Α"), που οδηγεί στο εσωτερικό του σκέλους Α (17/6/2016) |
Εδώ να πούμε ότι θα μπορούσαμε φυσικά να είχαμε ξεκινήσει την υπόγεια πορεία μας και από απέναντι (Badminton) από τον κύριο άξονα του κλάδου Ζωγράφου, αλλά επιλέξαμε να αρχίσουμε από εδώ, καθώς αυτό ήταν το σημείο από όπου ξεκινήσαμε κατά την πρώτη υπόγεια εξερεύνηση στον κλάδο Ζωγράφου (αλλά και στον υπόγειο Ιλισό γενικότερα) ακριβώς 6 χρόνια πριν, παραμονή Πρωτοχρονιάς στις 31/12/2010, χωρίς να γνωρίζουμε που ακριβώς θα καταλήξουμε. Φτάνοντας τότε (υπογείως) μέχρι τη συμβολή των σκελών Α-Β (Χάρτης 4), επιστρέψαμε προς την ανάντη κατεύθυνση του άλλου σκέλους (του κύριου), βγαίνοντας στο σημείο των χαρτών "είσοδος Β". Προσπαθώντας τότε να αναγνωρίσουμε την περιοχή όπου βρεθήκαμε, συνέβη το εξής ευτράπελο: βγήκαμε από το ρέμα και ρωτήσαμε μια γριούλα που βρισκόταν κάπου εκεί στο αλσάκι: «Συγνώμη τι περιοχή είναι εδώ;» Εκείνη, όπως μας είδε ξαφνικά μπροστά της ντυμένους με παλιά ρούχα και με βρεγμένα παντζάκια, μας ρώτησε απορημένη: «Γιατί, εσείς από που ήρθατε εδώ;». Και τι να της λέγαμε εκείνη τη στιγμή, ότι φτάσαμε ως εδώ περπατώντας μέσα στις υπόγειες στοές; Η απάντηση ήταν απλά «από του Ζωγράφου», κάτι μας είπε κι εκείνη, κι έπειτα φύγαμε βιαστικά. για να μην καταλάβει περισσότερα...
Για "συναισθηματικής" σημασίας λοιπόν λόγους, ονομάσαμε σκέλος "Α" αυτό της Πολυτεχνειούπολης, και "Β" το απέναντι του Badminton, παρ' όλο που το "Α" είναι στην πραγματικότητα μόνο ένας μικρός παράπλευρος κλάδος του κύριου κλάδου Ζωγράφου του Ιλισού. Τέλος οι όροι "είσοδος" και "έξοδος" είναι άνευ σημασίας και σχετίζονται μόνο με τον τρόπο που επιλέξαμε να εκτελέσουμε την πρόσφατη υπόγεια επίσκεψή μας (27/12/2016) με σκοπό τη νέα φωτογράφηση των στοών για την παρουσίαση του θέματος εδώ, στο ιστολόγιό μας.
Ο κλάδος του Ζωγράφου, υπογείως
Αναλυτικά τα δύο σκέλη του κλάδου θα περιγραφούν παρακάτω (οι ακριβείς διαστάσεις των σκουφοειδών διατομών ενδέχεται και να διαφέρουν σε κάποιο τμήμα). Η περιγραφή των υπογείων τμημάτων για πρακτικούς λόγους θα γίνει ως εξής (βλέπε και πάραπάνω Χάρτη 4 και λεπτομέρειες αυτού):
# 1. είσοδος Α μέχρι συμβολή Α-Β, επιστροφή στην έξοδο Α (σκέλος Πολυτεχνειούπολης).
# 2. είσοδος Β μέχρι συμβολή Α-Β, επιστροφή στην έξοδο Β (σκέλος Badminton).
# 3. συμβολή Α-Β μέχρι συμβολή του κλάδου στον κύριο άξονα του Ιλισού (διανύθηκε το 2011)
# 4. συμβολή κλάδου Ζωγράφου μέχρι συμβολή κλάδου Καισαριανής ("χρωστάμε" ως εκκρεμότητα να διανύσουμε τα 670 m του, αλλά έχουμε βρεθεί και στο κατάντη άκρο του, διασχίζοντας τον κλάδο Καισαριανής και συνεχίζοντας προς Στάδιο)
# 1. Κλάδος Ζωγράφου (Α): Πολυτεχνειούπολη (ορθογωνική διατομή με max ύψος περίπου 3.00 m, πιθανώς κατασκευής των δεκαετιών 1980-'90), Κοκκινοπούλου (σκουφοειδής 2.60x2.95), συμβολή στη Γ. Παπανδρέου με σκέλος Β. Μήκος σκουφοειδούς (μόνο) σήραγγας: 600 m
Οι επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν στις 31/12/2010, 10/9/2011 και στις 27/12/2016.
 |
| Η είσοδος Α (31/12/2010) |
Προσεγγίζουμε από τη χαμηλή αρχικά ορθογωνικής διατομής στοά πρόσβασης, τη σήραγγα που διέρχεται εμπρός μας. Η στοά φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε κατά το παρελθόν από κάποιον άστεγο, οποίος έχει κρεμάσει τα πράγματά του σε καρφιά στους τοίχους, ρούχα, παπούτσια, ακόμα κι ένα κλουβί για καναρίνι (θα το δούμε αργότερα)!
 |
| Πλαϊνή εισροή για όμβρια |
Μετά από λίγα βήματα και μια στροφή αριστερά, φτάνουμε στη στοά. Αριστερά βλέπουμε νερό να έρχεται από τα ανάντη, και να κυλάει προς τα δεξιά. Στον τοίχο, μια επιγραφή μάς πληροφορεί ότι "ΕΙΜΑΣΤΕ ΝΕΚΡΟΙ ΣΕ 200 ΒΗΜΑΤΑ"...!
Επιλέγουμε να κατευθυνθούμε πρώτα προς τα αριστερά (προς τα ανάντη), με σκοπό να διευκρινίσουμε πού καταλήγει αυτό το άκρο (το 2010 και 2011 δεν είχαμε εξερευνήσει καθόλου αυτό το τμήμα).
Μετά από όχι πολλά μέτρα, καταλήγουμε σε τάφρο γεμάτη με νερό, ανύψωση της σήραγγας προς τα ανάντη και συνέχεια με χαμηλότερη διατομή. Ακριβώς από πάνω υπάρχει φρεάτιο. Μια επιγραφή πληροφορεί ότι το μήκος της συνέχειας είναι 50 m, κι έτσι επιλέγουμε να μην συνεχίσουμε, καθώς έχουμε σημαντικότερη εργασία παρακάτω, οπότε μένει εδώ (για μια ακόμη φορά) μια όχι σημαντική εκκρεμότητα την οποία και θα καλύψουμε κάποια άλλη στιγμή.
Θα επιστρέψουμε προς τα πίσω, παρατηρώντας και μια σειρά από σχάρες που υπάρχουν στην οροφή, που όμως δεν βγάζουν στην επιφάνεια, αλλά σε ανώτερο επίπεδο χαμηλού ύψους, μέσα από το οποίο περνούν καλώδια και σωλήνες.
Επιστρέφουμε λοιπόν στο σταυροδρόμι της εκκίνησης, φωτογραφίζουμε το σημείο από όπου ήρθαμε (προς τα πίσω), κάνουμε μεταβολή και συνεχίζουμε προς τα κάτω αυτή τη φορά, στο τμήμα που έχουμε ήδη επισκεφτεί και παλαιότερα.
 |
| Τα πράγματα του αστέγου (παπούτσια)... |
 |
| Το κλουβί...! |
 |
| Μπροστά μας η στοά κατεβαίνει χαμηλότερα |
 |
| Από πάνω υπάρχει ένα μεγάλο φρεάτιο επίσκεψης |
 |
| Το οποίο έχουμε εντοπίσει και στην επιφάνεια (φωτό: 17/6/2016) |
 |
| Το ύψος της διατομής μεγάλωσε (κατ' εκτίμηση: περίπου 3.00 m) |
 |
| Μπροστά αριστερά, υπάρχει η στοά της "εξόδου Α" (από εδώ θα βγούμε) |
 |
| Ακριβώς από πάνω, ένα ακόμη φρεάτιο, αλλά κλειστό από την επιφάνεια |
 |
| Περάσαμε κάτω από την Κοκκινοπούλου, ακούμε τα αυτοκόινητα από πάνω... |
 |
| Και μόλις φτάσαμε στο ξεκίνημα της σκουφοειδούς! |
 |
| Στα τοιχώματα υπάρχουν αρκετά graffiti επισκεπτών, κυρίως παιδιών |
 |
| Οι στροφές του ποταμού κατά την πορεία είναι αισθητές |
Από το σημείο αυτό και κάτω συναντάμε πλαϊνές "εξόδους διαφυγής" προς την επιφάνεια -στην πραγματικότητα φρεάτια επίσκεψης από τον δρόμο- την οδό Κοκκινοπούλου δηλαδή. Φέρουν μια αρίθμηση που ξεκινάει από το άκρο Β (όλα ξεκινούν από το άκρο Β, εκτός από εμάς που βαδίζουμε κόντρα), οπότε θα την μετράμε αντιστροφα...
 |
| 13η έξοδος |
 |
| Άνοδος προς την οδό Κοκκινοπούλου |
 |
| 12η έξοδος |
 |
| Σπασμένη οροφή και θάλαμος με φρεάτιο εισόδου (άνευ αρίθμησης) |
Κάπου μπροστά πιο μακριά, ακούμε δυνατά νερό να τρέχει, αλλά δε γνωρίζουμε αν είναι λίγο ή πολύ... Μέσα στον κλειστό χώρο των αγωγών ο ήχος πολλαπλασιάζεται και διαχέεται.
 |
| 11η έξοδος |
 |
| Μαύρα βέλη, δείχνουν κανονικά προς την πορεία μας |
 |
| Σωλήνες για παράπλευρες εισροές |
 |
| Και φτάνουμε στο σημείο της εισροής... Η οσμή του υπονόμου δυναμώνει... |
 |
| Μέχρι εδώ κυλούσε καθαρό νερό, από εδώ και κάτω προστίθενται δυστυχώς λύματα |
 |
| Λίγο πιο κάτω πλησιάζουμε ένα παλιό γεφύρι ενσωματωμένο στη σήραγγα |
 |
| Από εδώ βγήκαμε (λήψη προς τα πίσω) |
 |
| Συνεχίζουμε περπατώντας σε πιο θολά νερά... |
 |
| 10η έξοδος |
 |
| 9η έξοδος |
 |
| Εξακολουθούμε να βρισκόμαστε κάτω από την Κοκκινοπούλου |
Και κάπου εδώ, λίγο παρακάτω, η διαδρομή μας θα σταματήσει σε μια "λίμνη" από "νερά" (μόνο νερά δεν ήταν) στην οποία συσσωρεύονται για χρόνια τα οργανικά που ρέουν από τον σωλήνα που προσπεράσαμε πριν τη γέφυρα... Η αιτία της συσσώρευσης, είναι ένα χαμηλό θυρόφραγμα που υπάρχει παρακάτω, με σκοπό να ρυθμίζει λίγο την ταχύτητα ροής, πριν το υδραυλικό φορτίο εισέλθει στη συμβολή με το σκέλος Β. Το 2010 και 2011 δεν υπήρχαν αυτές οι εισροές λυμάτων (ή τουλάχιστον ήταν κατά πολύ μικρότερες)*. Τώρα, αποφασίσαμε να μην βουτηχτούμε στα σκ@τ@, και να επιστρέψουμε στην έξοδο, για να μπούμε στο σκέλος Β από απέναντι. Η επόμενη φωτογραφία έχει τραβηχτεί λοιπόν από την κατάντη άκρη της "λίμνης", όταν προσεγγίσαμε το ίδιο σημείο με αφετηρία από την "είσοδο Β". Άρα, τώρα βρεθήκαμε λίγο πριν τη συμβολή Α-Β, και θα επιστρέψουμε προς την "έξοδο Α".
* Για αυτούς που θα σπεύσουν να παρατηρήσουν ότι η εισροή είναι παράνομη, σε αγωγό ομβρίων, εμείς θα κάνουμε τον δικηγόρο του διαβόλου: η ΕΥΔΑΠ χαρακτηρίζει τους συλλεκτήρες αυτούς ως παντορροϊκούς (Ιστορική αναδρομή αποχέτευσης), κατι που σημαίνει ότι επιτρέπεται να ρέουν στο εσωτερικό τους τα πάντα. Αυτό, σε αντίφαση με τον κανόνα που θέλει στη λεκάνη του Ιλισού το σύστημα να μην είναι παντορροϊκό, όπως στην αντίστοιχη του Κηφισού (παλαιοί υπόνομοι κέντρου Αθηνών). Ωστόσο, οι παροχές ξηράς περιόδου του "ποταμού" (σε μεγάλο ποσοστό λύματα) εκτρέπονται στην οδό Χαμοστέρνας (βλέπε πρώτο άρθρο Ιλισού) προς τον Κεντρικό Αποχετευτικό Αγωγό της οδού Κωνσταντινουπόλεως, δηλαδή προς το Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων Ψυττάλειας.
Στην πραγματικότητα, κάποια σύγχιση υπάρχει στις περιγραφές, αφού κανονικά ο Ιλισός παραμένει -θεωρητικά- ποτάμι, με σκοπό να αποχετεύει τα όμβρια. Τώρα, γιατί εκτρέπεται η παροχή ξηράς περιόδου, και αν όντως είναι παράνομες -τυπικά- οι βρώμικες εισροές, δεν είμαι σε θέση να το γνωρίζω (Π.Δ.).
 |
| Μετά το "θυρόφραγμα-φίλτρο", μπροστά μας η συμβολή |
 |
| Συμβολή Α-Β |
Τώρα, επιστρέψαμε και βγήκαμε στην "έξοδο Α". Επιστροφή:
Φτάσαμε στην παράπλευρη στοά που προσπεράσαμε πριν, και εξήλθαμε...
 |
| Η έξοδος Α (17/6/2016) |
Οι επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν στις 31/12/2010 (με κατεύθυνση από τη συμβολή προς την έξοδο), και στις 27/12/2016 (με κατεύθυνση από την "είσοδο Β" προς τη συμβολή).
 |
| Η είσοδος Β (9/3/2016) |
Μετά από λίγα μέτρα στην ορθογωνική διατομή της στοάς συμβολής του παραπόταμου που προέρχεται από την πύλη Κατεχάκη της Πολυτεχνειούπολης, περνώντας κάτω από την Κοκκινοπούλου (βλέπε παραπάνω επιφανειακές περιγραφές και χάρτες), βγήκαμε στο σημείο που δείχνει η επόμενη φωτο (τραβηγμένη από λίγο πιο πίσω-προς την "έξοδο Β") και συνεχίσαμε στη μεγάλη σκουφοειδή προς τα κατάντη, με σκοπό να φτάσουμε και πάλι στη συμβολή Α-Β.
 |
| 'Ενας πλαστικός σωλήνας, κάπου, βγαίνει στο δάπεδο της στοάς |
 |
| Κάπου 600 m από το σημείο εισόδου μας (Β)... |
 |
| ...κάτω από την παλιά διπλή γέφυρα της οδού Λοχαγού Σπηλιωτοπούλου |
 |
| Αναβλύζον καθαρό ύδωρ, από σωλήνα στο δάπεδο. Διαρροή; |
 |
| Πιθανές κατασκευασμένες απορροές υπογείων υδάτων, από θεμέλια γειτονικών κτιρίων |
 |
| Αισίως, φτάνουμε και πάλι στη συμβολή Α-Β, 200 m μετά τη γέφυρα. |
 |
| Από τον θάλαμο εξισορρόπησης προς τα ανάντη, οι δύο σκουφοειδείς Α, Β |
 |
| Το κατάντη άκρο του σκέλους Α,αμέσως μετά τη "λίμνη". Δεν καταφέραμε να εξηγήσουμε πάντως την παρουσία αυτού του ογκώδους τεμμαχίου, που δεν έμοιαζε να έχει ξεκολλήσει από εκεί όπου βρισκόταν. |
Στο σκέλος αυτό να πούμε ότι μετρήσαμε τις "εξόδους" 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, κανονικά αυτή τη φορά, και πράγματι, κατά την "αντιστροφη" διαδρομή του σκέλους Β είχαμε μετρήσει 13, 12, 11, 10, 9. Παρακάτω, φωτογραφημένες όλες μαζί (λείπει η φωτογραφία της 7)
Στο σημείο αυτό, κατά την τελευταία μας επίσκεψη, επιστρέψαμε και βγήκαμε από την "έξοδο Β", έχοντας εκπληρώσει τον σκοπό της φωτογράφησης των δύο σκελών. Ας δούμε όμως στη συνέχεια το τμήμα μετά τη συμβολή του σκέλους Α στο Β (όπως πραγματικά συμβαίνει: Β=κύριο, Α=δευτερεύων), μήκους περίπου 1200 m μέχρι τη συμβολή του κλαδου (Ζωγράφου) στον κύριο άξονα του Ιλισού (κλάδος Γουδή ή Σωτηρίας), το οποίο επισκεφτήκαμε στις 10/9/2011, έχοντας εισέλθει από την είσοδο Α.
# 3. Κλάδος Ζωγράφου (κατάντη της συμβολής Α-Β)
Κατάντη της συμβολής του μικρού παραπόταμου Α (οδός Καββαθά), ο κλάδος συνεχίζει μετά τον θάλαμο εξισορρόπησης παροχών, με την ίδια σκουφοειδή του βασικού του άξονα (2.80x3.18) στην Γ. Παπανδρέου μέχρι το πέρας της οδού, κι έπειτα παράλληλα με την Παπαδιαμαντοπούλου, δια των οδών Δαμασιππού και Παυλάτου, μέχρι τη συμβολή με τον κλάδο Γουδή στη Μιχαλακοπούλου, με κυκλική διατομή D=3.00 m. Το τερματικό αυτό τμήμα του κλάδου Ζωγράφου (με την κυκλική διατομή), με μήκος περίπου 500 m, κατασκευάστηκε αρχικά και ταυτόχρονα με το έργο συμβολής, ενώ αργότερα ο κλάδος επεκτάθηκε μέχρι την οδό Καλαβρύτων (λίγο πριν τις σημερινές εισόδους στο Badminton), με συνολικό μήκος από τη συμβολή της Μιχαλακοπούλου, έως εκεί, 1850 m. Σήμερα ο βασικός υπόγειος άξονας του κλάδου Ζωγράφου έχει μήκος 2 km, από την "έξοδο Β" έως τη Μιχαλακοπούλου. Οι φωτογραφίες της ενότητας που λήφθηκαν στις 10/9/2011, είναι του Χάρη Παπαπέτρου (Χ.Π.).
 |
| Θάλαμος εξισορρόπησης "ΒΟΘΡΟΥΛΗΣ" μήκους 20 m |
 |
| Ένα μύνημα που θα μπορούσε να είχε γράψει ο καθένας για πλάκα |
 |
| Συνέχεια στη μεγάλη σκουφοειδή. Εδώ υπάρχει μια ακόμη "έξοδος" (ΓΟΥΔΙ)... (φωτο: Χ. Π.) |
 |
| ...η οποία συνεχίζει την αρίθμηση των προηγούμενων, από το 13 της αρχής του σκέλους Α (φωτο: Χ. Π.) |
 |
| Εδώ οι διαστάσεις είναι μεγάλες... (φωτο: Χ. Π.) |
 |
| ...τόσο, που περνάμε κάτω από τις εισροές (αποφεύγοντας την ψυχρολουσία)! (φωτο: Χ. Π.) |
 |
| Η παλιά γέφυρα της Λεωφ. Στρατάρχου Αλέξανδρου Παπάγου, στα 500 m από το σημείο συμβολής Α-Β (φωτ. τραβηγμένη προς τα ανάντη: Χ. Π.) |
 |
| Συνεχίζοντας, συναντάμε συμβολές μικρότερων παράπλευρων συλλεκτήρων. Εδώ διπλή ωοειδής διατομή διαφορετικών μεγεθών. Η μεγαλύτερη φέρνει οργανικά λύματα (χρώμα). Στη μικρή δίπλα, υπάρχει ένα παλιό κινητό τηλέφωνο. (φωτο: Χ. Π.) |
 |
| Παρακάτω, μετά την Γ. Παπανδρέου εισερχόμαστε στην τρίμετρη κυκλική διατομή (φωτο: Χ. Π.) |
Στον παρακάτω χάρτη (Παπαδάκης, 1997) η αντιστοιχία των σκελών είναι 1 = Β και 2 = Α, ενώ 3 είναι ο παράπλευρος συλλεκτήρας της περιοχής Κουπονίων, που συμβάλλει στον κλάδο Ζωγράφου (προηγούμενη φωτογραφία) λίγο πριν τη συμβολή του με τον κεντρικό κορμό του Ιλισού. Το αρχικό (παρα)ρέμα Κουπονίων (τοπωνύμιο) συνέβαλλε στην οδό Νυμφαίου, μαζί με τον κλάδο Ζωγράφου και τον Κλάδο Γουδή, σχηματίζοντας "τριπόταμο". Ο Μ. Παπαδάκης, μηχανικός τότε στα έργα του Ιλισού, περιγράφει ότι «μια τριπλή συμβολή θα απαιτούσε την κατασκευή δαπανηρού τεχνικού έργου εξισορροπήσεως παροχών, αλλά και ανάγκη διαθέσεως ανάλογου χώρου, σε μια θέση όπου η κοίτη του χειμάρρου ήταν γεμάτη από φτωχόσπιτα χτισμένα αυθαίρετα μέσα στο ρέμα. Για την απλούστευση του προβλήματος μελετήθηκε και κατασκευάστηκε η εκτροπή του συλλεκτήρος περιοχής Κουπονίων, έτσι ώστε η συμβολή να γίνει προς τα ανάντη και συγκεκριμένως δια της οδού Σεβαστείας» (βλ. παρακάτω χάρτες).
 |
| Ο κλάδος Ζωγράφου. Πηγή: Παπαδάκης, 1997 |
Ρέμα Κουπονίων (ωοειδής 1.50x2.25). Το μήκος του συλλεκτήρα Κουπονίων από τη συμβολή μέχρι το ένα του άκρο στην οδό Δάφνης είναι 1750 m (οδοί Γρ. Αυξεντίου, Αμμοχώστου, Γαλήνης), και από το ίδιο σημείο μέχρι το άλλο του άκρο που δεν φαίνεται στον χάρτη του Παπαδάκη (Μούσκου, Εθν. Αντιστάσεως), 1500 m. Η αρχική κοίτη του ρέματος, βέβαια, να σημειωθεί ότι βρισκόταν νοτιότερα από τις Γρ. Αυξεντίου και Εθν. Αντιστάσεως πριν τα έργα διευθέτησης, στις οδούς Σιδώνος και Μαρκάνδας, κάτι που διαπιστώνεται με μια ματιά σε έναν σημερινό χάρτη (παρακάτω στον Χάρτη 5 δεν φαίνεται όλος ο κλάδος Κουπονίων, παρά μόνο η συμβολή της οδού Σεβαστείας).
 |
Χάρτης 5. Για προβολή σε μεγάλο μεγεθος: κλικ επάνω στην εικόνα.
|
 |
| Στο εσωτερικό του υδραγωγείου. Το μέγιστο ύψος της σήραγγας εδώ είναι 6 m! |
Το νερό του υδραγωγείου καταλήγει στον Εθνικό Κήπο τελικά μέσω μεταλλικού αγωγού, που συνδέεται με τη σήραγγα στη διασταύρωση Παπαδιαμαντοπούλου και Σινώπης, δια των οδών Παπαδιαμαντοπούλου και Βασ. Σοφίας, τέμνοντας την υπογειοποιημένη κοίτη του Ιλισού στη Μιχαλακοπούλου, πολύ κοντά στη συμβολή του κλάδου Ζωγράφου.
 |
| Η ωοειδής διατομή του ρέματος (συλλεκτήρα) των Κουπονίων (φωτο: Χ. Π.) |
Μετά από 200 m περίπου κατάντη της συμβολής των Κουπονίων στη μεγάλη κυκλική διατομή, φτάσαμε επιτέλους στη μεγάλη συμβολή του κλάδου Ζωγράφου στον κλάδο Γουδή (Σωτηρίας), στην οδό Μιχαλακοπούλου. Η παρακάτω φωτογραφία ντοκουμέντο είναι από την εποχή κατασκευής του έργου και απεικονίζει ακριβώς το σημείο αυτό, εξωτερικά.
# 4. Μεταξύ συμβολής κλάδου Ζωγράφου και κλάδου Καισαριανής
Από τη συμβολή και κάτω, συνεχίζει μετά από θάλαμο εξισορρόπησης που διαθέτει και κλιμακοστάσιο επίσκεψης (με πρόσβαση από το τρίγωνο Μιχαλακοπούλου - Ιλισίων - Νυμφαίου), δίδυμος μεγάλος κυκλικός αγωγός (2xD=3.80), μέχρι τη Βασ. Αλεξάνδρου, όπου συμβάλλει ο κλάδος της Καισαριανής. Μήκος τμήματος 670 m.
 |
| Πηγή: Παπαδάκης, 1997 |
# 4. Μεταξύ συμβολής κλάδου Ζωγράφου και κλάδου Καισαριανής
Από τη συμβολή και κάτω, συνεχίζει μετά από θάλαμο εξισορρόπησης που διαθέτει και κλιμακοστάσιο επίσκεψης (με πρόσβαση από το τρίγωνο Μιχαλακοπούλου - Ιλισίων - Νυμφαίου), δίδυμος μεγάλος κυκλικός αγωγός (2xD=3.80), μέχρι τη Βασ. Αλεξάνδρου, όπου συμβάλλει ο κλάδος της Καισαριανής. Μήκος τμήματος 670 m.
 |
| Σημερινή φωτογραφία από τον θάλαμο εξισορρόπησης. Εμπρός (προς τα κατάντη), ο δίδυμος κυκλικός αγωγός διαμέτρων D=3.80 m (φωτο: Χ. Π.) |
Στο κατάντη άκρο της τρίμετρης κυκλικής σήραγγας του κλάδου Ζωγράφου, στα αριστερά πριν τον θάλαμο εξισορρόπησης, υπάρχει η στοά προς το κλιμακοστάσιο. (φωτογραφίες: Χ. Παπαπέτρου)
 |
| Πηγή: Παπαδάκης, 1997 |
Στην προηγούμενη φωτογραφία ντοκουμέντο (από την κατασκευή του τμήματος αυτού) που έχει ληφθεί εκ των ανάντη προς τα κατάντη, κατά τον Παπαδάκη «δεξιά κάτω διακρίνεται το ρεύμα που διοχετεύει τα όμβρια του Λυκαβηττού και του χώρου του Ευαγγελισμού (οδός Χατζηγιάννη Μέξη στον Χάρτη 6). Στο μέσον της εικόνας διακρίνεται το γεφυράκι κάτω από τον δρόμο που οδηγούσε στην Καισαριανή. Στο ύψωμα άνω δεξιά, φαίνονται οι τοίχοι που περιβάλλουν την Εφορεία Υλικού Πολέμου».
 |
| Χάρτης 6. Για προβολή σε μεγάλο μεγεθος: κλικ επάνω στην εικόνα. |
 |
| Η "έξοδος" των τριών αγωγών (λήψη εκ των κατάντη προς τα ανάντη) |
Ακολουθούν χαρακτηριστικές φωτογραφίες-ντοκουμέντα, από τις εργασίες κατασκευής του μεγάλου τεχνικού έργου της τριπλής συμβολής (Παπαδάκης, 1997). Η λήψη έγινε από τα κατάντη προς τα ανάντη.
 |
| Η είσοδος της στοάς επικοινωνίας |
 |
| Η μυστηριώδης μηχανή (πινακίδα ΡΟ-...) κάτω από τις σκάλες |
 |
| Ανεβαίνοντας (φωτο προς τα πίσω-κάτω) |
 |
| Φρεάτιο που βρίσκεται στο "φανάρι" (κέντρο) του κλιμακοστασίου |
 |
| Το καπάκι του φρεατίου |
 |
| Φτάνουμε σε μια σκουριασμένη μεταλλική πόρτα |
 |
| Στον θάλαμο της πόρτας υπάρχουν σκαλοπάτια και η οριζόντια μεταλλική καταπακτή που βγάζει στο αλσάκι. Πιθανότατα να είναι καλυμμένη από έδαφος (υγρασία στο κάτω μέρος της λαμαρίνας) |
 |
| Κάθοδος. Το κλιμακοστάσιο είναι "τριώροφο": 3x3=9 m βάθος (ή και 10 m) |
 |
| Έξοδος στη σκουφοειδή, όπου αριστερά βρίσκεται η τριπλή συμβολή |
 |
| Έξοδος προς τον θάλαμο εξισορρόπησης της τριπλής συμβολής. |
 |
| Από τον θάλαμο εξισορρόπησης (προς τα κατάντη) ο δίδυμος κυκλικός αγωγός διαμέτρων D=4.20 m, με μήκος 1200 m μέχρι το Στάδιο |
Εκείνο το βράδυ, ξημέρωμα 18/10/2011, συνεχίσαμε προς τα κατάντη (βλέπε πρώτο άρθρο Ιλισού) και μετά από περίπου τεσσερισήμιση ώρες και 8.5 km (ή λίγο παραπάνω) συνολικής υπόγειας διαδρομής από το νεκροταφείο Καισαριανής, βγήκαμε στην έξοδο του ποταμού στην Καλλιθέα, διεκπεραιώνοντας ίσως και τη δυσκολότερη αλλά συνάμα και πιο συναρπαστική -πλην όμως επικίνδυνη- υπόγεια εξερεύνηση - διαδρομή που έχουμε πραγματοποιήσει, ακόμα και μέχρι σήμερα.
Επιστροφή - έξοδος
Για τη συγκεκριμένη παρουσίαση όμως, ας φανταστούμε ότι επιστρέφουμε νοητά προς τα πίσω, με σκοπό να καταλήξουμε στην έξοδο Β του σχεδίου μας...
 |
| Στο σημείο συμβολής Α-Β επιλέγουμε την αριστερή στοά (Β) |
 |
| Προσπερνάμε τη διακλάδωση από την οποία και εισήλθαμε (είσοδος Β) και συνεχίζουμε για λίγα μέτρα |
 |
| Η σκουφοειδής στοά μάς βγάζει στην έξοδο Β, όπου αντικρίζουμε τη φυσική κοίτη... |
 |
| ...που περνάει κάτω από την Κατεχάκη, μπαίνει στο στρατόπεδο Φακίνου, και συνεχίζει προς του Παπάγου και τον Υμηττό... |
 |
| Η εικόνα των κύριων κλάδων μέχρι το Στάδιο (κόκκινο: υπόγεια) |
 |
| Οι τρεις κύριοι κλάδοι πριν καλυφθούν (παλιός χάρτης Αθηνών, έκδοση 1962) |
Τ Ε Λ Ο Σ
Ανάντη: αντίθετη κατεύθυνση από τη ροή του νερού (προς τα "άνω" του ρέματος)
Κατάντη: κατεύθυνση προς τη ροή του νερού (προς τα "κάτω" του ρέματος)
Συλλεκτήρας: παράπλευρη σήραγγα ή αγωγός μικρότερης διατομής από τον εκάστοτε κύριο, που συλλέγει ύδατα από την περιοχή του και τα διοχετεύει στον ποταμό
Θάλαμος εξισορρόπησης: το τμήμα της στοάς μεταξύ σημείου ανάντη συμβολής και κατάντη έναρξης νέας διαφορετικής διατομής αγωγού. Βοηθάει στο να διοχετεύονται ομαλά προς τη νέα κατάντη σήραγγα διαφορετικής διατομής, οι παροχές που καταλήγουν σε αυτόν
Κείμενο, φωτογραφίες*, έρευνα, χάρτες: Παναγιώτης Δευτεραίος
* Μερικές από τις φωτογραφίες της ενότητας #3 (εξερεύνηση 10/9/2011) είναι του Χάρη Παπαπέτρου
Συμμετείχαν
Ευχαριστώ όλους τους φίλους και συνοδοιπόρους για την παρέα τους σε όλες τις υπόγειες και ισόγειες διαδρομές, κατά τις οποίες συγκεντρώθηκε από το 2010 μέχρι σήμερα το υλικό της παρούσας δημοσίευσης. Πιο συγκεκριμένα:
- Τη Γεωργία Μπουρμπούλη που μου συμπαραστέκεται στις υπόγειες διαδρομές των υπονόμων.
- Τον Αλέξη Τσεκούρα για τις ποδηλατικές βόλτες σε όλα τα σημεία ενδιαφέροντος.
- Τον Αλέξανδρο Γλαράκη και τον Θεολόγο Τσαλίκογλου για την επίσκεψη στον Αγ. Θωμά.
- Τον Χάρη Παπαπέτρου για την υπόγεια πορεία στις 10/9/2011 πριν παρουσιαστώ στον στρατό.
- Την Ιωάννα Γάλλου και τη Giorgia Manzi για την τελευταία υπόγεια πορεία στις 27/12/2016.
Αστική Σπηλαιο-Μηχανική (Urban Speleo Engineering)
Η παρούσα πρωτότυπη και πολυσύνθετη δημοσίευση περιλαμβάνει εξειδικευμένα κομμάτια εργασίας που εκτελέστηκαν υπό την ετικέτα της Urban Speleo Engineering, που είναι η πιο επιστημονική και πλέον επαγγελματική εκδοχή της Αστικής Σπηλαιολογίας.
Σας προσκαλούμε να επισκεφτείτε τη σελίδα της Urban Speleo Engineering στο Facebook, και να ενημερωθείτε για τις υπηρεσίες μας.
Πληροφορίες, φωτογραφίες δεκαετίας 1930
Βασικές συμπληρωματικές πληροφορίες σχετικά με τεχνικές λεπτομέρειες, χαρακτηριστικά, σκαριφήματα διατομών, διαστάσεις, μήκη και λοιπά στοιχεία των κλάδων του Ιλισού, όπως έχει ήδη αναφερθεί σε κάθε σχετικό σημείο, σταχυολογήθηκαν από το βιβλίο του Μιχαήλ Ν. Παπαδάκη,
Ιλισός. Το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, 1997
Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ
8 σχόλια:
Από περιέργεια όταν λέτε ότι συναντήσατε και κάτι χειρότερο από την παρατημένη μηχανή τι εννοείτε;
Δυστυχώς, δεν μας επιτρέπεται να το αναφέρουμε... Ας δημιουργήσει η φαντασία του καθενός τη δική του θεωρία...
ΠΡΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ: Η έρευνα συνεχίζεται, σας ενημερώνουμε ότι έχουν εντοπιστεί και νέα υπόγεια τμήματα, και ότι έχουν γίνει μερικές βελτιώσεις και διορθώσεις κάποιων ελάχιστων και συγκεκριμένων λαθών επί των χαράξεων. Το υλικό θα ενημερωθεί στο άμεσο μέλλον, και το νέο υλικό θα πλαισιώσει μια επερχόμενη ανάρτηση. Προς το παρόν, ζητούμε την κατανόηση όσων εντοπίσουν τα λάθη, τα οποία και θα παραμείνουν σκοπίμως στη θέση τους, έως ότου ενημερωθούν, αποτελώντας κατά κάποιον τρόπο και ένα μέσο εντοπισμού της κακοπροαίρετης και άνευ κόπου αντιγραφής.
Τί σου είναι η ρωμέϊκη περιέργεια, κι εγώ στο "πολύ χειρότερο" της μηχανής σκάλωσα... ας είναι, δε χρειάζεται να τα ξέρουμε όλα. Καλή συνέχεια στις ωραίες σας περιπέτειες!
Ένα μικρό παράπονο επί προσωπικού: όταν μας δίνουν μια πληροφορία την οποία ενσωματώνουμε στο αρχικό μας κείμενο τροποποιώντας το, καλό και δίκαιο είναι μα αναφέρουμε και την πηγή. Ας είναι η πηγή ένας blogger με ψευδώνυμο. Το να κάνουμε update στο κείμενο με νέα πληροφορία, έστω και επουσιώδη, και να σβήνουμε το σχόλιο στο οποίο τη διαβάσαμε, είναι απλά πουστιά. Χαζή πουστιά μάλιστα.
Ξέρω ότι δε θα δημοσιευτεί, αλλά μου αρκεί να το δείτε.
Nα που δημοσιέυτηκε όμως. Επίορκε, σε ποιο σχόλιο που σβήστηκε και σε ποια πληροφορία αναφέρεσαι; Δεν είναι καθόλου της φιλοσοφίας μας να γίνονται σκόπιμα τέτοιες κινήσεις, εκτός φυσικά αν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος λόγος. Για ποιο update σε κείμενο μιλάς; Παναγιώτης Δευτεραίος
Ψύλλοι στα άχυρα, αλλά εν πάση περιπτώσει: στο http://urbanspeleology.blogspot.gr/2013/04/blog-post_28.html, υπήρχε και δεύτερο σχόλιο μου που ανέφερε ότι το κλειστό τμήμα ολοκληρώνεται στο ύψος της οδού Φορνέζη στη Καλλιθέα, πληροφορία που προστέθηκε εκ των υστέρων στο κείμενο - όταν σβήστηκε και το σχόλιό μου. Ανέφερα ακόμα ότι αυτό το τελευταίο κομμάτι ολοκληρώθηκε στα μέσα της δεκαετίας του '90 περίπου, μέχρι τότε η υπογειοποίηση σταματούσε ψηλότερα. Δεν ξέρω πού ακριβώς γιατί παραήμουν μικρός για τόσο μεγάλες βόλτες, αλλά είμαι σίγουρος ότι και πολλοί άλλοι Καλλιθεάτες άνω των 30 θα θυμούνται ότι η οδός Σιβιτανίδου περνούσε με γέφυρα τον "ξεσκέπαστο" Ιλισσό. Η υπογειοποίηση θα πρέπει να σταματούσε πιο πάνω, ίσως στο ύψος της οδού Ιφιγενείας με τα γηπεδάκια του μπάσκετ που ανακατασκευασμένα υπάρχουν ακόμα, ίσως ακόμα πιο πάνω. Αν το δει κάποιος...Βορειοκαλλιθεάτης, μπορεί να μας διαφωτίσει.
Ελπίζω να είναι σαφές πως πέρα από αυτή τη δευτερεύουσα παραφωνία δε σχολιάζω κακόβουλα, παρακολουθώ με ενδιαφέρον και τα του Ιλισσού αλλά και τις λοιπές σαν εξορμήσεις.
Και κάτι ακόμα για την περίπτωση που ξαναεπιχειρήσετε μελλοντικά να έρθετε στην Καλλιθέα...υπογείως, μιας και απ' ότι φαίνεται δε σας είναι οικεία η περιοχή: αφού βγείτε στο φως, από το να σκαρφαλώνετε (και, φαντάζομαι, να κόβετε το αίμα περαστικών, αργόσχολων, περιπατητών και ποδηλατών!!), φαντάζομαι θα προτιμήσετε να περπατήσετε ακόμα 600 - 700 μέτρα μέχρι τη χτιστή σκάλα στη δεξιά όχθη...
Καλή συνέχεια!
Επίορκε, ευχαριστούμε για την πληροφορία για τη σκάλα, εν καιρώ την ανακαλύψαμε και αυτή, αρχικά όντως δεν τη γνωρίζαμε. Όσο για το σχόλιο που αφαιρέθηκε και την ενημέρωση του κειμένου, ειλικρινά δεν μπορώ να θυμηθώ τίποτε από τα δύο. Δεν βρίσκω τον λόγο που θα έκανα κάτι τέτοιο, για αυτό και δημοσιεύω τα σχόλιά σου. Εν πάσει περιπτώσει... Π.Δ.
Όποιου του φάνηκε αδιάφορο το άρθρο αυτό, μπορεί απλά να μη μας διαβάζει. Υπάρχουν και αλλες σελιδες τυπου gossip tv κλπ. Παναγιώτης Δευτεραιος
Δημοσίευση σχολίου