Αναρτήσεις
.JPG)
Ο μύθος της Υπόγειας Αθήνας πάντοτε γοήτευε... Κάποιοι τον έπλασαν και τον διέδωσαν, άλλοι τον διέψευσαν, και μερικοί ακόμα τον διαδίδουν. Όλοι αυτοί, έμαθαν άραγε ποτέ τι είναι το Αδριάνειο Υδραγωγείο; Μια κεντρική υπόγεια σήραγγα 25 χιλιομέτρων, μαζί με κάποια μικρά παρακλάδια, που συνέδεε το Μενίδι με το Κολωνάκι, κατασκευασμένη το 140 μ.Χ. Αδύνατον σήμερα πια να διασχιστεί ολόκληρη απ' άκρη σ' άκρη, κυρίως λόγω ανθρώπινων παρεμβάσεων που απέφραξαν τμήματά της, με αποτέλεσμα να πλημμυρίζει με νερό. Αλλά και τόσο χαμηλή από κατασκευής της σε κάποια σημεία, που μόνο το νερό μπορούσε να περάσει. Από την επιφάνεια ήταν επισκέψιμη από εκατοντάδες πηγάδια που κατέβαιναν στο επίπεδό της, μέχρι και 40 μέτρα βάθος.
Το νερό γέμιζε τη δεξαμενή του Κολωνακίου, τροφοδοτώντας την τότε ρωμαϊκή συνοικία της Αθήνας. Το έργο επισκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως πηγή ύδρευσης και της σύγχρονης Αθήνας, έστω και βοηθητικά μέχρι κάποια εποχή (1960). Σήμερα, όπου δεν έχει καταστραφεί, λειτουργεί ακόμα από μόνο του, με την ελπίδα να μπορέσει να αξιοποιηθεί κάποτε το νερό του για το πότισμα των περιοχών κάτω από τις οποίες διέρχεται (Αχαρναί, Κηφισιά, Μεταμόρφωση, Ν. Ηράκλειο, Μαρούσι, Χαλάνδρι, Ν. Ψυχικό, Αμπελόκηποι, Αθήνα).
Το 1870, ο τοπογράφος και πολεοδόμος μηχανικός, Ιωάννης Γενισαρλής,
ανακάλυψε την αρχαία δεξαμενή του Αδριανού στο λόφο του Λυκαβηττού, κάτω από
“πηγή” που υπήρχε στην πλατεία. Η δεξαμενή ανακατασκευάστηκε και τέθηκε σε
λειτουργία. Μαζί με τη νέα λιθόκτιστη “δημοτική” δεξαμενή που κατασκευάστηκε το 1880 σαν
διυλιστήριο στην ίδια τοποθεσία, είχαν χωρητικότητα γύρω στα 2200 κυβικά μέτρα
νερού, λειτουργώντας ως διθάλαμο σύστημα. Στον πρώτο θάλαμο (νέα δεξαμενή) το νερό περνούσε από φίλτρο άμμου –
χαλικιού, ενώ από τον δεύτερο θάλαμο (αρχαία δεξαμενή) έφευγε στη συνέχεια προς
κατανάλωση. Έτσι λειτούργησε μέχρι το 1940.
Κατά τα
χρόνια παροπλισμού του Αδριανείου υδραγωγείου, η λατομημένη στον βράχο λεκάνη
της δεξαμενής εξακολουθούσε να γεμίζει νερά, τα οποία ανέβλυζαν υπερχειλίζοντας
σαν πηγή, γεγονός που στάθηκε αφορμή για την ανακάλυψή της το 1870, ενώ λίγες
δεκαετίες νωρίτερα -μετά την
απελευθέρωση- είχαν ήδη ξεκινήσει ενέργειες για την επαναλειτουργία του
υδραγωγείου.
Η Αδριάνειος Δεξαμενή στο Κολωνάκι στη σύγχρονη μορφή της, το 1936
(από παλιό ημερολόγιο της ΕΥΔΑΠ)
Να σημειωθεί, ότι μέσα από τη δεξαμενή σήμερα δεν υπάρχει πρόσβαση
στο ρωμαϊκό τούνελ, καθώς αυτό έχει καταστραφεί στο τελικό τμήμα του, ενώ στο
σημείο σύνδεσης στο πίσω μέρος της με το κτιστό υδραγωγείο που το αντικατέστησε
(1865), έχει κατασκευαστεί εγκατάσταση ελέγχου. Επιπλέον, κατά την τελευταία
περίοδο λειτουργίας του υδραγωγείου, η ULEN αντικατέστησε (1926) το χτιστό τμήμα
από τον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων μέχρι το Κολωνάκι, με 2 μεταλλικούς αγωγούς
(Ø400), που συνδέθηκαν με τη νεότερη αλλά και με τη ρωμαϊκή δεξαμενή
αντίστοιχα. Στο εσωτερικό της Αδριάνειου δεξαμενής φαίνεται η φραγμένη πια
κατάληξη του παλαιού αγωγού, ενώ γνωρίζουμε ότι σήμερα είναι συνδεδεμένη και με
το σύγχρονο δίκτυο ύδρευσης της πόλης, από το οποίο και γεμίζει κατά τη γιορτή
των Θεοφανείων κάθε χρόνο, για την τέλεση του αγιασμού των υδάτων στο κέντρο της Αθήνας.
Η δεξαμενή με νερό
Τα κριτήρια
της επιλογής της θέσης της δεξαμενής (σε υψόμετρο 135 m περίπου από τη στάθμη της
θάλασσας) δεν είναι γνωστά, αλλά ούτε και ο τρόπος κατασκευής της. Το μόνο
βέβαιο είναι ότι διατηρείται στη θέση αυτή από την αρχαιότητα, χωμένη κατά το
ήμισυ στη νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου του Λυκαβηττού.
Η δεξαμενή στην αρχική
της μορφή είχε διαστάσεις 9,30 μ. πλάτος επί 26,10 μ. μήκος και χωρητικότητα 450
περίπου κυβικά μέτρα.
Κάτοψη της δεξαμενής του Αν. Παππά
Ο ανακατασκευασμένος θόλος με ενίσχυση των υποστυλωμάτων
Ο Ι. Γενισαρλής αναφέρει ότι, κατά την ανακάλυψή της, ο
ρωμαϊκός θόλος είχε καταρρεύσει, οπότε η τότε δημοτική αρχή την καθάρισε και την
κάλυψε με νέο θόλο ενισχύοντας τα υποστυλώματα, διατηρώντας όμως ανέπαφη τη θέση της αρχαίας πρόσοψης, όπως
και τη μνημειώδη είσοδο (πρόπυλο) που βρισκόταν σε μικρή απόσταση μπροστά από αυτήν.
Η αρχαιολογική πινακίδα βρίσκεται στην πλατεία κατεστραμμένη, σε θέση που δεν φαίνεται τι δείχνει, αλλά ούτως ή άλλως και στη σωστή θέση, το πρόπυλο δεν υπάρχει!
Το πρόπυλο αυτό,
ελάχιστα ίχνη (δύο τοποθετημένα βάθρα) του οποίου υπάρχουν μέχρι σήμερα, διατηρούταν εν
μέρει μέχρι και το 1778.
Τα δύο βάθρα του προπύλου αριστερά (φωτογράφηση από Ολλανδικό συνεργείο)
Το αποτελούσαν τέσσερεις
ιωνικοί κίονες χωρίς ραβδώσεις, στους οποίους πάνω από το μεσαίο μετακιόνιο
σχηματιζόταν τοξωτή καμάρα.
Σχεδιαστική αναπαράσταση του προπύλου από το βιβλίο του Α. Κορδέλλα
Εκατέρωθεν της καμάρας υπήρχε η παρακάτω επιγραφή (σε
παρένθεση το δεξί τμήμα που έχει καταστραφεί, το κείμενο του οποίου διασώθηκε από
τον Δ. Γέροντα):
IMP CAESAR T AELIVS
(HADRIANVS ANTONINVS)
AUG PIVS COS III TRIB
POT II PP ACVAEDUCTVM IN NOVIS
(ATHENIS COEPTVM A
DIVO HADRIANO PATRE SVO)
CONSVMMAVIT (DEDICAVITQVE)
Η επιγραφή, συγκοπτόμενη κατά τη ρωμαϊκή συνήθεια,
έχει την παρακάτω ερμηνεία (Α. Κορδέλλας, 1879): «Αυτοκράτωρ Καίσαρ Αίλιος Αδριανός Αντωνίνος Αύγουστος, ευσεβής ύπατος, υδραγωγείον εν νέαις Αθήναις αρξάμενον υπο του θείου
πατρός, επέρανεν και αφιέρωσεν»
Νεότερη χαραγμένη επιγραφή του 1926, στο δάπεδο του προαύλιου χώρου
Το πρόπυλο σωζόταν ακέραιο όρθιο μέχρι το 1436. Κατά
τις επισκέψεις περιηγητών το 1675 και 1756, βρέθηκαν μέρος του και λείψανα της
δεξαμενής, όπως και σε σχεδίασμα του 1755 διακρίνεται μόνο το αριστερό τμήμα του
όρθιο, και το δεξί πεσμένο στο έδαφος.
Σε σχέδια λοιπόν από την περίοδο της
Τουρκοκρατίας εμφανίζεται το διασωθέν τμήμα του (οι δύο κίονες που συγκρατούν
την επιστύλια δοκό με την επιγραφή) και δίπλα βοσκοί, ενώ αναφέρεται και η
παρουσία ενός εκκλησιδίου αγνώστου ταυτότητος.
Το αριστερό αυτό τμήμα της
επιγραφής, μετά την ολοκληρωτική κατεδάφιση του πρόπυλου (1778), ενσωματώθηκε
στην κρήνη της Μπουμπουνίστρας η οποία βρισκόταν περίπου στη συμβολή των μετέπειτα
οδών Όθωνος και Αμαλία, ενώ σήμερα διασώζεται μέσα στον Εθνικό Κήπο.
Σήμερα, εντός του Εθνικού Κήπου
Τέλος, προκύπτει το συμπέρασμα ότι κατά την ανακάλυψη
της δεξαμενής το 1870, δεν υπήρχε κανένα τμήμα του ρωμαϊκού προπύλου στη θέση
του (πλην ίσως των δύο βάθρων των κιόνων που βλέπουμε σήμερα) παρά μόνο το κάτω
σκαμμένο στο βράχο μέρος της, καλυμμένο με χώμα. Μετά την ανακατασκευή της,
τοποθετήθηκε μαρμάρινη πινακίδα με την
επιγραφή: Ο ΔΗΜΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΑΝΩΚΟΔΟΜΗΣΕΝ ΕΝ ΕΤΕΙ 1871-1872.
Τομή και εμπρόσθια όψη της Δεξαμενής (Παππάς)
Παρουσίαση του εσωτερικού της Δεξαμενής με και χωρίς νερό
Πρόσοψη
Χαραγμένη επιγραφή του 1878 στην όψη
Αριστερός υπερυψωμένος διάδρομος (φωτό: Αλέξανδρος Τσεκούρας)
Είσοδος από τον διάδρομο στα δεξιά
Μεταλλικά σκαλοπάτια σχήματος "Π"
Σκάλα προς το επίπεδο του πυθμένα και μεταλλικός αγωγός (βλ. παρακάτω)
Άποψη από τον δεξί διάδρομο με τη δεξαμενή γεμάτη νερό
Μεταλλικός σωλήνας: εισαγωγή του νερού επί Ulen από τον Ø400 του Αγ. Δημητρίου
Σωλήνες εξαγωγής και βάννα εκκένωσης
Λήψη πλάνων και φωτογράφηση από Ολλανδικό συνεργείο
Λήψη πλάνων και φωτογράφηση από Ολλανδικό συνεργείο
Κάπου στο μέσον του δεξιού διαδρόμου
Προχωρώντας προς τα πίσω
Όψη προς την είσοδο με φυσικό φωτισμό
Καμεραμάν και φωτογράφος επί τω έργω
Κέντρο της δεξαμενής: προς την ημικυκλική προέκταση (πίσω)
Διάταξη (1.5x1.5x2.0) ελέγχου της εισόδου του νερού από την παλαιά σήραγγα - αγωγό
Φέρει επάνω κιβώτιο που περιλαμβάνει χειριστήριο του υδροφράκτη
Πίσω δεξιά γωνία της δεξαμενής
Πίσω αριστερή γωνία της δεξαμενής
Το επίπεδο του πυθμένα βρίσκεται 1,86 m χαμηλότερα από τους πλαϊνούς διαδρόμους
Το παρακάτω βίντεο από την ΟΜΑΔΑ ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ λήφθηκε από το εσωτερικό της δεξαμενής που μόλις είδαμε στις προηγούμενες φωτογραφίες, με φυσικό φωτισμό.
Ο θερινός κινηματογράφος
Σήμερα, το σύστημα δεν βρίσκεται σε κατάλληλο υψόμετρο και φυσικά δεν έχει επαρκή χωρητικότητα πια για να καλύψει περιοχές της Αθήνας, οπότε έχει από χρόνια τεθεί εκτός λειτουργίας. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Εργαζομένων της ΕΥΔΑΠ όμως, έχει μετατρέψει την οροφή της Αδριάνειου δεξαμενής σε θερινό σινεμά.
Πινακίδα στην όψη πάνω από το κεντρικό άνοιγμα της δεξαμενής
Η είσοδος
Ακριβώς κάτω από το δάπεδο βρίσκεται η οροφή της δεξαμενής!
Προβολή της Αδριάνειου Δεξαμενής στο κοινό, αλλά και στο εξωτερικό
Πρόσφατα προτάθηκε από το ΕΜΠ στην ΕΥΔΑΠ (στο πλαίσιο δραστηριοτήτων της διδακτορικής μου διατριβής που σχετίζονται με την ανάδειξη του Αδριανείου) η επιμέλεια
της υλοποίησης μόνιμης έκθεσης σχετικής με την ιστορία και τη λειτουργία του υδραγωγείου. Η έκθεση μπορεί να περιλαμβάνει
οπτικοακουστικό υλικό και εκθέματα που συνδέονται με τη διαχρονική ύδρευση της
πόλης των Αθηνών. Αναζητώντας χώρο της ΕΥΔΑΠ που να συνδέεται άμεσα με το
υδραγωγείο και να έχει εύκολη προσβασιμότητα από επισκέπτες, προτάθηκε η Αδριάνειος Δεξαμενή. Ελπίζουμε το σχέδιο αυτό να πραγματοποιηθεί προσφέροντας σε κάθε ενδιαφερόμενο ιστορικά στοιχεία που σήμερα απουσιάζουν από την πόλη. Σήμερα η δεξαμενή δεν είναι ανοικτή για το κοινό, παρ' όλο που βρίσκεται σε κατάλληλη κατάσταση ώστε να δέχεται επισκέπτες, αλλά ανοίγει μόνο σε ειδικές περιπτώσεις.
Αρχαιογνωστική επίσκεψη ΕΜΑΕΤ. Δεξιά διακρίνεται ο πρόεδρος Θ. Τάσιος
Οι δικές μας επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν στις 25/5/2013 κατά τη διάρκεια εκδήλωσης της ΕΜΑΕΤ για το Αδριάνειο, στις 17/7/2013 (μετά από συνεννόηση με την ΕΥΔΑΠ), και στις 10/1/2014 κατά τη διάρκεια ξενάγησης από εμάς του συνεργείου λήψεων του
Ολλανδικού Οργανισμού Αξιοποίησης και Προστασίας Πόσιμων Υδάτων (http://300in6.org/) στα
πλαίσια προγράμματος βιντεοσκοπήσεων αρχαίων υδραυλικών συστημάτων, για την
κατανόηση της εφευρετικότητας και της αξίας τους. Ήταν ευχαρίστησή μας να
υποδείξουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα αρχαίων αθηναϊκών έργων, τα οποία θα έβλεπαν άνθρωποι από το εξωτερικό. Το
πρόγραμμα ήταν χρηματοδοτούμενο από το Ολλανδικό Υπουργείο Εξωτερικών, και από την
Ελβετική Κυβέρνηση, ενώ η υπεύθυνη του συνεργείου ήταν η κυρία Josine Van de
Voort.
Η αρχική φωτογραφία της παρούσας ανάρτησης λήφθηκε από τον Αλέξη Τσεκούρα στις 25/5/2013 και δημοσιεύτηκε σε
ξενόγλωσση επιστημονική δημοσίευση στην οποία συμμετείχα ως Υποψήφιος Διδάκτωρ ΕΜΠ, στο καναδικό περιοδικό Environment and Natural Resources Research (τεύχος Οκτωβρίου
2014), και είναι διαθέσιμη εδώ (φωτογραφία 5b). Το προσωπικό μου κομμάτι του κειμένου είναι το 6 (Roman Hellas) και σχετίζεται με τα υδραγωγεία της ρωμαϊκής εποχής στην Ελλάδα.
Επιβλέπων του διδακτορικού μου είναι ο Νίκος Μαμάσης, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ τον οποίο και ευχαριστώ.
Για την επίσκεψη στις 17/7/2013 ευχαριστούμε την κυρία Έφη Νεστορίδη και τον κ. Σκόνδρα.
Κείμενο, φωτογραφίες: Παναγιώτης Δευτεραίος
Βίντεο: Αλέξανδρος Γλαράκης
Δραστηριότητα: αστική σπηλαιολογία (urban speleology)
Συμμετείχαν: Αλέξανδρος Τσεκούρας, Αλέξανδρος Γλαράκης, Ιωάννης Αθάνατος, Γεωργία Μπουρμπόυλη, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πληροφορίες κειμένου:
1. Αναστάσιος Παππάς, Η ύδρευσις των αρχαίων Αθηνών, Αθήνα 1999
2. Ανδρέας Κορδέλλας, Αι Αθήναι εξεταζόμεναι υπό
υδραυλικήν έποψιν, Αθήνα 1879
Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου