Υπόγεια Ακρόπολη [1821]: η πηγή της Κλεψύδρας (Ανδρούτσος) και τα λαγούμια του ιερού βράχου κατά την επανάσταση (Μακρυγιάννης)

Η ιστορία της πηγής της Κλεψύδρας και ο ρόλος της από την αρχαιότητα μέχρι το 1821

Είσοδος και κάθοδος προς τους υπόγειους χώρους της πηγής της Κλεψύδρας, στην Ακρόπολη (λήψη 2016).

Η ιστορία της πηγής αρχίζει από την Ύστερη Νεολιθική περίοδο (3.500-3.000 π.Χ.), με τη διάνοιξη φρεάτων στη ΒΔ πλευρά του βράχου της Ακρόπολης. Ονομάστηκε Κλεψύδρα γιατί το νερό της συχνά χανόταν, ενώ στην αρχή που εντοπίστηκε στη φυσική της μορφή, μέσα σ’ ένα σπήλαιο, ονομαζόταν Εμπεδώ, αποτελώντας πιθανότατα τόπο λατρείας της ίδιας Νύμφης. Το πρώτο κρηναίο οικοδόμημα, η μορφή του οποίου υπαγορεύτηκε από το σχήμα του ίδιου του σπηλαίου, κατασκευάστηκε περί το 470-460 π.Χ., στα χρόνια του στρατηγού Κίμωνα. Επρόκειτο για ένα ορθογώνιο κτίσμα με κλίμακα εισόδου στη ΒΔ γωνία του, το οποίο περιέκλειε μία ορθογώνια δεξαμενή συλλογής του νερού και ένα πλάτωμα στα ΒΔ της, από το οποίο αντλούσαν το νερό. Ένας αγωγός υπερχείλισης της πηγής διέτρεχε την αυλή που κατασκευάστηκε στα βορειοανατολικά της, με κατεύθυνση προς τα βόρεια.

Το πηγάδι της πηγής της Κλεψύδρας, στον βράχο της Ακρόπολης, σε λήψη από τον πυθμένα προς το στόμιο.

Οι καταρρεύσεις βράχων που σημειώθηκαν κατά το τέλος του 2^ου μ.Χ. αιώνα, οδήγησαν στη διάνοιξη ενός πηγαδιού ανάμεσα στους κατακρημνισμένους βράχους, πάνω από τη δεξαμενή, και στην κατασκευή ενός θολωτού οικοδομήματος για να το προστατεύει. Το στόμιο του πηγαδιού ήταν από πεντελικό μάρμαρο· το οικοδόμημα που το περιέβαλλε διαμορφώθηκε από μία πλινθόκτιστη κόγχη, ακριβώς από πάνω του, και μία κυλινδρική θόλο επίσης από πλίνθους, οι κατακόρυφες παρειές της οποίας εδράστηκαν στον λαξευμένο βράχο. Το οικοδόμημα συνδέθηκε με την Ακρόπολη με μία λαξευμένη στον βράχο καμαροσκέπαστη κλίμακα, η οποία κατέληγε στον βόρειο τοίχο των Προπυλαίων. Ορισμένοι μελετητές συνδέουν την κατασκευή αυτού του οικοδομήματος με την ανέγερση του υστερορωμαϊκού τείχους (πριν το τέλος του 3^ου μ.Χ. αιώνα), το οποίο διερχόταν ακριβώς δυτικά της Κλεψύδρας.

Η υπόγεια, ορθογώνια δεξαμενή συλλογής νερού της πηγής της Κλεψύδρας, στην Ακρόπολη.

Στη μεσοβυζαντινή περίοδο, πιθανόν κατά τον 10^ο-11^ο αιώνα, το θολωτό οικοδόμημα μετατράπηκε σε εκκλησάκι, γνωστό ως «Άγιοι Απόστολοι στο Μάρμαρο», στις πλευρές του οποίου απεικονίστηκαν οι μορφές των δώδεκα Αποστόλων. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, στα μέσα του 13^ου αιώνα, οι Λατίνοι ηγεμόνες της Αθήνας δούκες de la Roche οχύρωσαν την πηγή με προμαχώνα, ο οποίος φαίνεται ότι κατεδαφίστηκε από τους Έλληνες πριν από την εισβολή των Τούρκων. Η πηγή της Κλεψύδρας χρησιμοποιήθηκε εκ νέου το 1821, προκειμένου να εξασφαλιστεί πόσιμο νερό για τους Έλληνες υπερασπιστές του κάστρου της Ακρόπολης. Τέλος, το 1822, με μέριμνα του Οδυσσέα Ανδρούτσου, η πηγή περιβλήθηκε με νέο ισχυρό προμαχώνα, γνωστό ως «Ντάπια του νερού ή οχύρωμα του Οδυσσέα», ενώ το πηγάδι προστατεύτηκε με δεύτερη θόλο, η οποία χτίστηκε πάνω από την πρώτη. Συμπληρωματικά, σημειώνουμε ότι το νερό της Κλεψύδρας χρησιμοποιήθηκε και όταν η Ακρόπολη πολιορκήθηκε από τον Κιουταχή, το 1827, ενώ μία από τις σημαντικές –κατά την αρχαιότητα– χρήσεις του ήταν η τροφοδοσία του Ωρολογίου του Κυρρήστου (Αέρηδες).

Το ωρολόγιο του Κυρρήστου (Αέρηδες)

Τα λαγούμια της Ακρόπολης κατά την Επανάσταση (απομνημονεύματα Μακρυγιάννη)

Ο Γιάννης Μακρυγιάννης έγινε γνωστός ως αγωνιστής του ’21 χάρη στον ιστορικό Γιάννη Βλαχογιάννη, χωρίς τον οποίο θα έμενε στην ιστορική μνήμη ως ένας αγωνιστής της δεύτερης γραμμής. Τα Απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη πρωτοεμφανίστηκαν από τον Βλαχογιάννη το 1904 στην εφημερίδα «Ακρόπολις», όπου δημοσιεύτηκε φωτοτυπία της πρώτης σελίδας των χειρόγραφων και στη συνέχεια αποσπάσματά τους. Η εύρεσή τους δεν έγινε τυχαία, καθώς ο τελευταίος υποψιαζόταν την ύπαρξή τους πριν τα ανακαλύψει, μιας που ο Μακρυγιάννης ήταν άνθρωπος που έγραφε συχνά. Τακτικά, μάλιστα, δημοσίευε και τη γνώμη του για πολιτικά ζητήματα στον τύπο, κι έτσι έμοιαζε αρκετά πιθανό να είχε καταγράψει περιστατικά από τη ζωή του και τον αγώνα. Το σπίτι του Μακρυγιάννη, αρχοντικό χτισμένο το 1834, βρισκόταν στη διασταύρωση των οδών Μακρυγιάννη και Αθανασίου Διάκου, στη συνοικία Μακρυγιάννη. Συχνές επισκέψεις του Βλαχογιάννη στον υιό Μακρυγιάννη κατέληξαν να τον πείσουν να εξερευνήσει τα υπόγεια του σπιτιού, όπου ανακαλύφθηκαν –όπως λέει– το 1901 τα χειρόγραφα, μέσα σε έναν τενεκέ, μισοσαπισμένα…

Κτιστό «λαγούμι» μεταφοράς νερού, στον περίβολο της Ακροπόλεως.

«…Οι περισσότεροι Αθηναίοι δούλευαν μέσα στο κάστρο, στα χαντάκια και τα λαγούμια νύχτα και μέρα. Ήταν μαζί με εμένα και με τον Κώστα Λαγουμιτζή. Αν δεν αγωνιζόμασταν, το κάστρο θα κινδύνευε να παραδοθεί πριν από καιρό. [...] ΄Υστερα με διόρισαν οι πολιορκημένοι πολιτάρχη του κάστρου [...] και φύλαγαν άνθρωποί μου εις την ντάπια του Δυσσέως, και τους μοίραζα και το νερό [...]». Μέσα στα Απομνημονεύματα εντοπίζουμε πολλές αναφορές του Μακρυγιάννη στα λαγούμια που άνοιγαν μαζί με τον περίφημο Λαγουμιτζή στον βράχο της Ακρόπολης κατά τις διάφορες πολιορκίες, και πώς τα αξιοποιούσαν κατά την προσπάθειά τους να εξοντώσουν τους Τούρκους. Μερικές χαρακτηριστικές περιγραφές, όπως αυτές που θα διαβάσουμε παρακάτω, σημείωσε αναλυτικότερα ο ιστοριογράφος και αγωνιστής Διονύσιος Σουρμελής (Ιστορία των Αθηνών), αλλά και ο Νικόλαος Καρώρης. Το σχετικό έργο του τελευταίου, που επιμελήθηκε και εξέδωσε και πάλι ο Βλαχογιάννης (1901), ήταν το «Ημερολόγιον της πολιορκίας των Αθηνών».

Η οδός Θρασύλλου είναι ο δρόμος, στα ανατολικά της Ακρόπολης, που από τον πεζόδρομο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου οδηγεί προς τα Αναφιώτικα και την Πλάκα. Νοτιοανατολικά του θεάτρου του Διονύσου και κοντά στην οδό Θρασύλλου, υπάρχει ένα πολύ μικρό κι ασυνήθιστο εκκλησάκι, το ύψος του οποίου δεν ξεπερνάει τα δύο μέτρα. Οι λεπτομέρειες που μαθαίνουμε για αυτό, παρακάτω, προέρχονται από την αρχαιολόγο Λ. Χατζηφώτη. Πρόκειται για έναν ναΐσκο που ξαναχτίστηκε στη θέση παλαιότερου, αυτόν του Αγίου Γεωργίου του Αλεξανδρινού. Το επίθετο αυτό οφείλεται πιθανόν σε εικόνα του Αγίου που προερχόταν από την Αλεξάνδρεια και τον παρουσίαζε μελαψό. Για την ιστορία του μνημείου αυτού ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά, συνδέεται όμως με πρόσωπα και γεγονότα που, αν και είναι σημαντικά, λίγοι τα γνωρίζουν… Ο αρχικός ναός έπεσε θύμα των πολεμικών γεγονότων που διαδραματίζονταν γύρω από την Ακρόπολη κατά τη διάρκεια της Eπανάστασης. Ο Μακρυγιάννης και ο Σουρμελής περιγράφουν ότι καταστράφηκε το καλοκαίρι του 1826, όταν οι Έλληνες πολιορκούνταν πάνω στον Ιερό Βράχο. Πολεμώντας κοντά στον ναό της Χρυσοσπηλιώτισσας, προκάλεσαν τους Τούρκους να πλησιάσουν στον Άη Γιώργη, όπου είχαν προηγουμένως τοποθετήσει πυρομαχικά σε υπόγειο λαγούμι… «Όταν κολλήσαμε στο κάστρο, αρχές Αυγούστου του 1826, βαστούσαμε και τον μαχαλά της Πλάκας ως την Αρβανίτικη πόρτα. Κάτω απ’ το κάστρο, στα σπίτια, ήταν μία εκκλησία που της “έδεσε” λαγούμι ο Κώστας Λαγουμιτζής [...] με τον οποίο αγωνιζόμαστε ως αδελφοί νύχτα και ημέρα. Και δουλεύαμε με τους Αθηναίους, και φτιάχναμε τα λαγούμια, και ήμασταν όλοι πάντα αγαπημένοι και ενωμένοι». 15 Αυγούστου 1826. Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα. 

Σκαμμένο «λαγούμι» στον περίπατο της Αποστόλου Παύλου, ίδιου περίπου μεγέθους με εκείνα που άνοιγαν οι αγωνιστές κατά την Τουρκοκρατία.

Ο Μεσολογγίτης Κώστας Νταλερόπουλος, με καταγωγή από το Χόρμοβο της Β. Ηπείρου, έμεινε στην ιστορία με το επώνυμο «Λαγουμιτζής», αφού ήταν μοναδικός στην τέχνη του. Η δουλειά του ήταν να κατασκευάζει υπόγεια λαγούμια (υπονόμους), τέχνη πολύτιμη για την εποχή εκείνη, τόσο για πολιορκητές όσο και για πολιορκημένους. Τα λαγούμια τούς έδιναν τη δυνατότητα να πλησιάζουν υπογείως στις θέσεις των Τούρκων, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί, και να προκαλούν καταστροφές εναντίον τους, γεμίζοντάς τα με πυρομαχικά που στη συνέχεια ανατίναζαν. Σύμφωνα με τον Σουρμελή, ο Κιουταχής έλεγε για τον Λαγουμιτζή: «Αν είχα δικό μου τον υπονομοποιό του Φρουρίου, θα ήθελα να τον ανταμείψω με τόσο χρυσό, όσο βάρος ζυγίζει το σώμα του!». Εκείνο τον Δεκαπενταύγουστο, λοιπόν, ήταν που παρέσυραν τους Τούρκους μέσα στον Άη Γιώργη τον Αλεξανδρινό, όπου μέσα στην εκκλησία ο Λαγουμιτζής είχε έτοιμο λαγούμι (υπόνομο)… «Αφού γέμισε η εκκλησία, έτρεξε ένα παιδί Αρβανιτάκι του Μάστρο Κώστα του Λαγουμιτζή, το οποίο είχε σταθεί εκεί κοντά με άλλα δυο γενναία παλικάρια (Μιχάλης Κουνέλης, Θωμάς Αργυροκαστρίτης), έβαλε τη φωτιά στην υπόνομο και τινάχθηκε στον αέρα η εκκλησία και όλοι οι Τούρκοι».

13 Σεπτεμβρίου 1826. «Άρχισαν οι Τούρκοι κι έφτιαχναν τα χαρακώματά τους φέρνοντάς τα ως το πόστο τους, όπου είχαμε κρύψει το μπαρούτι (σε λαγούμι). Τότε [...] πιάσαμε κουβέντα μαζί τους για να μαζευτούν πολλοί και να τους “κυβερνήσουμε” όλους όταν βάλουμε φωτιά στο λαγούμι. [...] Στους δικούς μας μοίρασα σε κάθε έναν για άλλους δέκα, μια μποτίλια ρούμι. Ένας από αυτούς, δεν έδωσε να πιουν οι σύντροφοί του, το ήπιε όλο μόνος του και μέθυσε… Αφού ετοιμαστήκαμε, και γέμισε ο τόπος από Τούρκους, θα τους αφανίζαμε βάζοντας τη φωτιά. Τότε για κακή τύχη, σε μία από τις τρύπες που έκαναν αυτοί στο λαγούμι για να ξεθυμάνει, είχε χυθεί μπαρούτι, και πηγαίνοντας εκεί η φωτιά, εκείνο το μπαρούτι άναψε. [...] Ο μεθυσμένος τράβηξε το μαχαίρι κι έβαλε τις φωνές, και οι Τούρκοι πήραν χαμπέρι. Εμείς κινηθήκαμε άτακτα και οι Τούρκοι τραβήχτηκαν από κει. Τότε ορμήσαμε πάνω τους και κοντέψαμε να πάθουμε εμείς αυτό που θα τους κάναμε. Έκαμε ο Θεός και πήρε φωτιά πριν να ζυγώσουμε, σηκώνοντας στον αέρα πέτρες και χώματα, και δεν έπαθε κανένας μας τίποτα, ούτε οι Τούρκοι. Τότε μας ρίχτηκαν με τα μαχαίρια, τα ντουφέκια, τις βόμβες και τα κανόνια [...]. Με φωτίζει ο Θεός και παίρνω ένα δαυλί με φωτιά στο χέρι και φωνάζω: “Βάλτε φωτιά και στο τρανό λαγούμι, τώρα που ζύγωσαν οι Τούρκοι να τους αφανίσουμε!”. Ακούνε οι Τούρκοι, βλέπουν και τη φωτιά και τσακίζουν [...]. Τους χαλάσαμε τα χαρακώματά τους, τους πήραμε τόσα κεφάλια και λάφυρα πλήθος, ντουφέκια και σπαθιά. Ούτε άλλο λαγούμι είχαμε, ούτε φωτιά να ανάψουμε, αλλά από τότε οι Τούρκοι ούτε μας έβριζαν, ούτε μας πλησίαζαν. Τους πήραμε τον αέρα…» Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα. 

2 Οκτωβρίου 1826. «Οι Τούρκοι όλη τη νύχτα ήταν σε κίνηση έχοντας κάποιον σκοπό. Κανονιοβολισμός από το φρούριο γκρέμισε το τείχος της πόλεως, επάνω από το ανατολικό μέρος του Σερπετζέ (σ.σ.: φράγκικος πύργος χτισμένος κοντά στα Προπύλαια, κατεδαφίστηκε το 1877), για να φαίνονται οι Τούρκοι που άνοιγαν χαντάκι. Σε εκείνο το μέρος του Σερπετζέ οι Έλληνες έσκαβαν ήδη νέα υπόνομο για να δώσουν στους Τούρκους απάντηση. Όλη τη νύχτα ήταν άγρυπνοι και προσεκτικοί, παρατηρώντας την ανησυχία και τους θορύβους των Τούρκων. Γύρω στις δέκα το βράδυ, ένας μεγάλος αριθμός εχθρών όρμησε φωνάζοντας κι έπιασε τη θέση του Λιονταριού στην Κατουρημένη πόρτα. Οι Έλληνες είχαν τραβηχτεί προ ημερών από ’κεί, αφού είχαν κατασκευάσει υπόνομο. Τότε λοιπόν έδωσαν το πυρ στο λαγούμι, όμως το φυτίλι, καθώς δεν ήταν σε τενεκέ, είχε νοτίσει και δεν πήρε φωτιά… Απελπισμένοι από την υπόνομο άρχισαν να τους πολεμούν ζωηρά με τουφέκι κάτω από το χαντάκι και επάνω από το κάστρο. Τους έριξαν και δέκα βόμβες με το χέρι από την ντάπια του Μαμούρη, οι οποίες πέτυχαν τόσο καλά, που κατά τα ξημερώματα οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και να παρατήσουν τη θέση…» Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα. 

Απόσπασμα από το βιβλίο "Υπόγεια Αθήνα - τα μυστικά μιας άγνωστης πόλης", του Παναγιώτη Δευτεραίου.

Το βιβλίο "Υπόγεια Αθήνα - τα μυστικά μιας άγνωστης πόλης", δύο μήνες μετά την κυκλοφορία του (17/05/2023), παραμένει σταθερά στην πρώτη 20άδα των best sellers 15ήμερου της "Πρωτοπορίας" (https://www.protoporia.gr/bestsellers) και βρίσκεται ήδη στην 3η του έκδοση, λεπτομέρειες που ανταμείβουν κόπους και προσπάθειες ετών έρευνας και συγγραφικής δραστηριότητας, που αναγνωρίζονται από το ευρύ κοινό. 

...Η πλέον τεκμηριωμένη έρευνα για τα μυστικά που κρύβονται κάτω από την πρωτεύουσα, παρουσιάζεται μέσα από έναν πολύτιμο τόμο 656 σελίδων, σχήματος 17x24, με πλούσιο και πρωτότυπο φωτογραφικό, χαρτογραφικό και ένθετο έγχρωμο υλικό!

- Παμπάλαιες στοές

- Μυστικές δίοδοι

- Υπόγεια υδραγωγεία

- Χαμένα ρέματα

- Καταφύγια του πολέμου

- Κρύπτες και κατακόμβες

- Άγνωστα ιστορικά στοιχεία, μαρτυρίες και ντοκουμέντα

...και ό,τι άλλο αποτύπωσε μια πολυετής έρευνα υπόγειων αστικών σπηλαιολογικών εμπειριών!

Είναι διαθέσιμο σε όλα τα μεγάλα βιβλιοπωλεία από τις εκδόσεις iWrite (και στα e-shop) https://www.iwrite.gr/bookstore/agnosti-athina-vivlio-ypogeia-athina-ekdoseis-iwrite/ .

Aν κάποιος επιθυμεί να λάβει υπογεγραμμένο αντίτυπο με προσωπική αφιέρωση, μπορεί να στείλει μήνυμα στο προσωπικό προφίλ επικοινωνίας του συγγραφέα (Πάνος Δευτεραίος) https://www.facebook.com/panagiwtis.defteraios .